Cuộc đời một nhà tư bản

Đăng bởi lovebird21c - 30 Jun, 2018
Theo dõi journeyinlife.net trên
Cuốn tiểu sử về John D. Rockefeller lần theo dấu chân ông từ khi ông còn là một cậu bé quê mùa gầy còm cho tới khi trở thành ông trùm của Tập đoàn Standard Oil.

Cuốn sách này là một ví dụ tuyệt vời về nghệ thuật viết tiểu sử. Không kém phần thú vị, John D. Rockefeller Sr. (1839-1937) được mô tả sống động bằng nghệ thuật vẽ chân
dung tường thuật quy mô lớn mang phong cách thế kỉ XIX. Là một đề tài muôn thuở cho những người viết tiểu sử, nổi tiếng với những suy tính kín đáo, Rockefeller đã mang theo xuống mồ những bí mật không lấy gì làm tự hào, không chỉ của Standard Oil, một tập đoàn khổng lồ do ông gây dựng, mà còn cả những bí mật của chính gia đình ông. Tuy nhiên, "Người khổng lồ" ("Titan") không phải là một cáo trạng về những điều đáng hổ thẹn và cũng không phải là một lời tôn vinh. Ron Chernow, tác giả của "Đế chế tài chính House of Morgan" và "Anh em nhà Warburg" cám ơn người vợ Valerie của mình trong việc giúp ông tìm thấy "giọng văn thường khó nắm bắt - không quá cảm thông cũng không quá chỉ trích – thể hiện tốt nhất tính cách phức tạp của Rockefeller." Giọng văn đó là một phần của trí thông minh đạo đức. E.M. Forster từng viết rằng: trong tiểu thuyết của mình, ông tránh đề cập vấn đề thiện và ác vì chính những vấn đề của thiện-và-ác. Trái ngược với xu hướng gia tăng những công kích có nguy cơ làm cho người viết tiểu sử bị đánh đồng với “những tên viết lách vô lại”, Chernow lựa chọn sự pha trộn không thể khác của cuộc sống, như cách của Forster, làm chuẩn mực cho cuốn sách này.

Trong suốt cuộc đời của Rockefeller, tiền bạc là một động lực đầy ám ảnh. Chernow viết,
"Ngay từ khi còn là một cậu bé, ông dùng tiền mua kẹo, sau đó chia thành nhiều miếng nhỏ, rồi bán lại cho các anh chị em để lấy chút tiền lời." Máu hám tiền này bắt nguồn từ hoàn cảnh túng quẫn thời trẻ của ông ở quận Finger Lakes, vùng thượng New York. Rockefeller được nuôi nấng trong hoàn cảnh kinh tế bất an triền miên. Cha ông, William (Big Bill) Avery Rockefeller, thường xuyên bỏ vợ và năm người con để đi khắp nơi, sống một cuộc đời chắp vá như một "bác sĩ thực vật học", bán thuốc trị bách bệnh để chữa ung thư và các bệnh khác cho những người dân quê, có khi tới tận vùng Iowa phía tây xa xôi. "Họ có một cái bình lớn chứa đầy thuốc," một người hàng xóm kể lại, "và họ chữa tất cả các loại bệnh từ chính bình thuốc đó." Tai tiếng hơn, Big Bill còn là một người đàn ông hai vợ. Thậm chí có lúc ông còn đem tình nhân về sống cùng trong căn nhà chật hẹp của mình, nơi cô ta và vợ của ông, Eliza đầy đau khổ, liên tục sinh con.

Gia đình Rockefeller xoay xở sinh sống nhờ các khoản vay từ cửa hàng tạp hóa và nhờ tính căn cơ đầy lo âu thể hiện ở những bộ quần áo “cũ và tả tơi” của John, của người chị gái Lucy, em gái Mary Ann, và những người em trai William và Frank. Cậu bé bị loại khỏi bức ảnh chụp lớp tiểu học của mình vì bộ quần áo cậu mặc đã quá cũ nát, về sau là người đã sinh ra người tiếc giữ các giấy gói và dây buộc bưu kiện được gửi đến tòa biệt thự Cleveland của mình. Sự liều lĩnh của Big Bill đã dẫn đến sự thận trọng ở người con trai của ông. Tài năng kinh doanh của Rockefeller là nhờ kết hợp sự thận trọng đó với tính quyết đoán, trực giác kiên nhẫn và quyết tâm không biết mệt mỏi.

Trong hoàn cảnh xác xơ của gia đình Rockefeller, những lần Big Bill về nhà là những dịp vui vẻ. "Người đàn ông gian xảo" này, theo cách gọi của Chernow, là người mang lại niềm vui, ném những viên sỏi vào cửa sổ để báo hiệu mình đã đến, "cưỡi ngựa mới, mặc quần áo đẹp và vung vẩy một tập tiền dày" để phô trương trước đôi mắt thèm thuồng của con trai mình. Tiền là phương tiện thể hiện tình yêu của Big Bill. John D. Rockefeller sẽ không -- không thể -- bao giờ có đủ thứ đó.

Sự kiên cường của Eliza Rockefeller trước nghịch cảnh đã cho John "lòng tôn trọng không hề đổi thay đối với phụ nữ" và một lòng mộ đạo sâu sắc. Từ tình yêu tiền bạc của cha và tình yêu Thiên Chúa của mẹ, ông đã xây dựng một pháo đài về sự ngay thẳng đạo đức xung quanh hoạt động kinh doanh của mình. Ông nói khi đã về già, "Tôi luôn coi việc có được tất cả mọi thứ tôi có thể có một cách vinh dự và cho đi tất cả những gì tôi có thể là một bổn phận tôn giáo." Việc cho đi không phải là sự sám hối do dằn vặt tội lỗi cho việc nhận được, như những người ghen tị tuyên bố, mà như Chernow đã chỉ ra, cho dù chỉ là một trợ lý nghèo trong giới môi giới thương phẩm ở Cleveland, chàng trai 20 tuổi Rockefeller đã dành 1/10 thu nhập để ủng hộ Erie Street Baptist Mission Church. Nhờ có nhà thờ này, Rockefeller gặp được hai người đã làm thay đổi cuộc đời ông.

Người thứ nhất là Laura Celestia (Cettie) Spelman, con gái của một thương nhân giàu có và là một nhà lập pháp ở bang Ohio, một cô gái trẻ sùng đạo và đã hấp dẫn ông bằng sự ấm áp và lòng mộ đạo hơn là vẻ đẹp của cô. Trước khi có thể cưới Laura, Rockefeller phải cải thiện triển vọng kinh tế của mình, vì vậy trong chín năm ròng rã, từ năm 1855 đến năm 1864, ông theo đuổi bà, trong khi đó, bà cổ vũ những nỗ lực kinh doanh của ông; tình yêu của bà, giống như tình yêu của Big Bill, khiến ông nhìn tiền bạc với nguồn sáng mới. Cho đến khi bà qua đời vào năm 1915, họ vẫn tận tâm với nhau, nuôi nấng bốn người con, Elizabeth, Alta, Edith và John Jr.

Chernow đã phát huy hết tài năng của mình trong việc dựng lại cuộc sống gia đình của Rockefeller. Bầu không khí mộc mạc: "Tôi rất vui khi con trai nói những gì nó muốn vào dịp Giáng sinh," Cettie kể với một người hàng xóm, "vì vậy, bây giờ món quà có thể bị thằng bé từ chối." Nghĩ về người mẹ của mình, Rockefeller coi đức hi sinh là nền tảng của một tính cách đạo đức. Vì vậy, chính trong một gia đình giàu có như nhà Rockefeller, con cái phải cùng chơi chung một chiếc xe ba bánh. Tuy nhiên, Chernow miêu tả ông là một người cha tận tâm và bằng khả năng của ông là một người cha giàu tình cảm, người thường rời nơi làm việc sớm để về nhà và chơi -- bơi lội, chèo thuyền, trượt pa-tanh và đi xe -- với những đứa con của mình.

Người thứ hai là Samuel Andrews, một nhà hóa học người Anh, một trong những nhà khoa học về lọc dầu đầu tiên ở Mỹ. Dầu đã được phát hiện ở thị trấn Titusville, bang Pennsylvania, vào năm 1859, đúng vào lúc dầu lấy từ mỡ cá voi, nguồn nhiên liệu thắp sáng những cây đèn trên đất Mỹ, đang có dấu hiệu cạn kiệt. Đơn giản hóa câu chuyện nhất có thể, Chernow kể với những chi tiết phong phú:

Năm 1862, Andrews thuyết phục Rockefeller và Maurice Clark, khi đó là các đối tác trong một công ty môi giới thương phẩm, đầu tư 4.000 USD vào nhà máy lọc dầu của mình. Cuộc Nội chiến đã làm gia tăng đáng kể nhu cầu đối với dầu lửa (kerosene), và Rockefeller "nhảy vào dầu với một niềm say mê gợi nhớ đến sự đắm chìm của ông trong Giáo hội Baptist." (Chi trả để nuôi sống gia đình mà Big Bill đã hoàn toàn bỏ rơi vào thời gian này, ông đã tránh nghĩa vụ quân sự bằng cách thuê một người thay thế.) Trong vòng 15 năm, bằng một trí tuệ chiến lược lớn nhưng cũng cần đến sự trợ giúp phần nào từ các thủ đoạn bẩn thỉu, Rockefeller đã kiểm soát gần 90 phần trăm thị trường dầu mỏ.

Trong tôn giáo, Rockefeller là người theo phái Tin lành Baptist; trong kinh tế, ông là người theo chủ nghĩa Marxist. Chernow đã giải thích điều này vừa rõ ràng vừa mỉa mai -- như thể ông biết quan điểm không khi nào nguôi của Rockefeller sẽ khiến những nhà lý thuyết về cạnh tranh hiện đại phải choáng váng.

Khảo sát chủ nghĩa tư bản sơ khai cạnh tranh kiểu Darwin diễn ra trước thời đại của Rockefeller, Marx đã chẩn đoán lỗ hổng chết người của nó là "tình trạng hỗn loạn sản xuất" -- cuộc chiến về giá vô nghĩa, tự chuốc lấy thất bại trong các ngành công nghiệp sẽ không dẫn tới việc cắt giảm sản lượng khi thị trường trở nên thừa mứa hàng hóa, thay vào đó, như say mê với lý thuyết kinh tế tân cổ điển, họ tham gia vào những gì mà Rockefeller gọi là "cạnh tranh tai hại". Rockefeller đồng ý với Marx không chỉ về tình trạng hỗn loạn sản xuất mà còn cả về giải pháp cho tình trạng này.

Đầu những năm 1870, ngành kinh doanh dầu non trẻ đã thể hiện tình trạng hỗn loạn này ở mức độ nghiêm trọng, giá dầu giảm từ mức cao 12 USD một thùng vào năm 1864 xuống còn 2,40 USD một thùng vài năm sau đó. Do công ty của mình đang gánh chịu rủi ro, chàng trai 29 tuổi Rockefeller tìm cách thay thế sự hỗn loạn bằng sự trật tự, thay thế tinh thần của Big Bill bằng tinh thần của chính mình, và thay thế cạnh tranh bằng điều mà ông gọi là "hợp tác" hay "kết hợp". Đây là những từ ngữ cầu kỳ. Còn Marx đã gọi đích danh tên thật của nó -- độc quyền. Chernow viết, thay vì phải liên tục đối phó với các tín hiệu giá cả luôn thay đổi, "Rockefeller và những người đứng đầu ngành công nghiệp này đã âm mưu giết chết chủ nghĩa tư bản cạnh tranh và ủng hộ một chủ nghĩa tư bản độc quyền kiểu mới".

Nhắm mục tiêu này, ông ngấm ngầm bày đặt một âm mưu với các công ty đường sắt hàng đầu khu vực phía Đông, trong đó những công ty này cam kết chiết khấu cho Rockefeller không chỉ cho mỗi thùng dầu do Standard Oil vận chuyển mà còn cho cả mỗi thùng dầu do đối thủ cạnh tranh của Standard Oil vận chuyển. Theo lời của một tác giả khác cũng viết tiểu sử Rockefeller, đây là "một công cụ cạnh tranh tàn ác vô song trong ngành công nghiệp này," và các công ty khác nhanh chóng thấy hậu quả tồi tệ xảy ra. Trong vòng chưa đầy sáu tuần, trong vụ "Thảm sát Cleveland" năm 1872, Rockefeller đã kiểm soát 22 trong số 26 đối thủ cạnh tranh. "Có một áp lực đè nặng lên tâm trí tôi," một ông chủ lọc dầu nhớ lại, "và lên gần như tất cả các công dân ở Cleveland tham gia trong ngành kinh doanh dầu, đến mức mà... nếu chúng tôi không bán hết, chúng tôi sẽ bị nghiền chết."

Chernow tiếp tục kể về quá trình phát triển của Standard Oil thông qua việc "hợp tác" rồi trở thành một công ty độc quyền mà cuối cùng công ty độc quyền này bị chia nhỏ bởi một quyết định của Tòa án Tối cao vào năm 1911. Chernow cũng kể về sự nghiệp thứ hai của Rockefeller, hoạt động từ thiện; và về sự khinh thị của ông đối với quyền lợi người lao động, dẫn đến vụ "Thảm sát Ludlow" tai tiếng năm 1914, khi dân quân Colorado đốt lều của những người thợ mỏ đình công, làm 2 phụ nữ và 11 trẻ em tử vong. (Rockefeller ghét cay ghét đắng công đoàn vì sức mạnh của họ trong việc ngăn cản lao động và yêu cầu sự tôn trọng bình đẳng, điều này không có chỗ cho địa vị quý tộc đạo đức, tự tâng bốc mà ông thực hiện trong hoạt động từ thiện của mình.) Chernow kể cho chúng ta, khi về già, người tỷ phú tham lam Rockefeller đã được tái sinh với hình ảnh một ông già đáng yêu nhờ sự giúp đỡ của lĩnh vực mới: quan hệ công chúng.

"Người khổng lồ" xuất hiện đúng lúc một cách kì lạ. Một Standard Oil của ngày hôm nay, Microsoft, đang bị Bộ Tư pháp điều tra vì bị cáo buộc tiến hành các hoạt động độc quyền trong ngành công nghiệp phần mềm. Như tờ The New Republic đã nêu chi tiết, tập đoàn này theo đuổi chiến lược của Bill Gates giống như công cụ cạnh tranh tàn ác vô song của Rockefeller: nhà báo David Shenk viết "Microsoft đã thiết lập MS-DOS và sau đó là Windows trở thành hệ điều hành máy tính tiêu chuẩn bằng cách đòi tiền bản quyền cho mỗi máy tính cá nhân được bán bất kể hệ điều hành của hãng này có được cài đặt hay không." Đồng điệu với cách nói của những ông chủ lọc dầu ở Cleveland bị Standard Oil nghiền nát, Andrew Shapiro, một nhà nghiên cứu tại Trung tâm Internet và Xã hội của Trường Đại học Luật Harvard, nói với Shenk, "Mô hình cơ bản trong ngành công nghiệp này hiện nay là hoặc chấp nhận bị Microsoft mua lại hoặc phá sản." Thế kỉ XX đang khép lại giống như những gì đã diễn ra ở thế kỉ XIX, với việc các công ty đại diện cho những thế kỉ này đang tìm cách đào thoát khỏi những rủi ro khó kiểm soát của chủ nghĩa tư bản cạnh tranh.

Jack Beatty là biên tập viên lâu năm cho tờ The Atlantic Monthly và tác giả của cuốn sách "Thế giới trong Mắt Peter Drucker". (The World According to Peter Drucker)

Tuấn Minh
NYTimes

Bài trước: Di sản của ông Bush

Tags: book

8 Comments

Tin liên quan

    Tài chính

    Xem tất cả

    Trung Quốc

    Xem tất cả