Người phương Tây có đang quay lại thời… nông dân trung cổ?

Những năm gần đây, thế giới chứng kiến một nghịch lý kỳ lạ: khi khoa học và công nghệ đạt đến những bước tiến chưa từng có, thì ở nhiều nơi, người ta lại quay lưng với chính những thành quả ấy. Từ chuyện phản đối vaccine, nghi ngờ năng lượng tái tạo, cho đến dè chừng trí tuệ nhân tạo (AI), dường như ở phương Tây đang hình thành một trào lưu “lùi về quá khứ”. Nhà bình luận Noah Smith gọi đây là dấu hiệu của việc “người phương Tây đang dần biến thành nông dân trung cổ”.

Trong đại dịch Covid-19, vaccine từng được ca ngợi như kỳ tích y học. Nhưng chỉ ít lâu sau, hàng loạt phong trào chống vaccine lan rộng, được tiếp sức bởi các chính trị gia và nhân vật truyền thông. Một số người thậm chí phục hồi lại thuyết “miasma” – quan niệm từ thế kỷ 19 cho rằng bệnh tật do “khí độc” gây ra, thay vì mầm bệnh hữu hình.

Điều này không chỉ là sự ngây ngô trong khoa học, mà còn là bước thụt lùi so với nền tảng tri thức đã giúp nhân loại sống lâu hơn, khỏe hơn. Nếu một bộ phận người dân tin rằng khoa học y tế là dối trá, hệ quả không chỉ dừng lại ở chuyện cá nhân mắc bệnh. Nó mở ra một vòng xoáy nguy hiểm: mất niềm tin vào các thiết chế khoa học, y tế, rồi mở đường cho tin giả và mê tín lấn át.

Không chỉ vaccine. Danh sách dài các phát minh hiện đại đang trở thành “nạn nhân” của chủ nghĩa hoài nghi: điện gió, điện mặt trời, pin lưu trữ, thịt nuôi trong phòng thí nghiệm, thuốc chống béo phì, xe tự hành, trí tuệ nhân tạo.

Ở Mỹ, nhiều bang đã hủy bỏ quy định bắt buộc tiêm chủng cho trẻ em. Ở châu Âu, các dự án điện gió ngoài khơi vấp phải sự phản đối dữ dội từ cộng đồng dân cư. Còn AI, thay vì được xem là công cụ tăng năng suất, lại bị vẽ ra như mối đe dọa diệt vong.

Tất nhiên, sự thận trọng với công nghệ mới là cần thiết. Nhưng điều khác biệt ở đây là nhiều người không chỉ đặt câu hỏi, mà họ khước từ hoàn toàn, quay về với những giả thuyết lỗi thời – giống như nông dân trung cổ tin vào bùa chú hơn là thảo dược.

Lịch sử từng chứng kiến những thời kỳ “thoái lui”. Trung Quốc thời Minh – Thanh từng từ bỏ khám phá hàng hải, khước từ tiếp nhận công nghệ phương Tây, để rồi dần bị tụt lại trong cạnh tranh toàn cầu. Nhật Bản thời Edo cũng khép cửa suốt hai thế kỷ, mãi đến Minh Trị mới buộc phải mở ra.

Bài học lịch sử rất rõ: khi một xã hội chọn quay lưng với đổi mới, cái giá phải trả không chỉ là vài năm trì trệ, mà có thể là cả thế kỷ bị bỏ lại. Trong thế giới toàn cầu hóa hiện nay, vòng đời của sự tụt hậu còn đến nhanh hơn.

Một phần nguyên nhân đến từ sự bão hòa tiện nghi. Khi con người sống trong môi trường ít bệnh tật, có siêu thị đầy ắp đồ ăn, có điều hòa nhiệt độ và thuốc men trong tầm tay, họ dễ coi những thành tựu đó là hiển nhiên. Thế hệ mới lớn lên không còn ký ức về dịch sởi, bại liệt hay những mùa hè chết ngột vì nóng. Vì vậy, họ ít trân trọng khoa học, và dễ bị hấp dẫn bởi các lý thuyết thay thế nghe có vẻ “tự nhiên” hoặc “nguyên bản”.

Một nguyên nhân khác là mạng xã hội. Chưa bao giờ tin giả, thuyết âm mưu, và các phong trào cực đoan lại có công cụ lan tỏa mạnh đến thế. Chỉ với một video, một dòng tweet, một quan điểm thiếu cơ sở khoa học có thể chạm tới hàng triệu người. Khi cộng hưởng với sự mất niềm tin vào chính phủ và giới tinh hoa, vòng xoáy hoài nghi càng khó phá vỡ.

Nếu xu hướng này tiếp diễn, phương Tây có nguy cơ tụt lại không chỉ về y tế mà còn về kinh tế và xã hội. Từ chối vaccine đồng nghĩa chấp nhận sự trở lại của dịch bệnh từng bị đẩy lùi. Nghi ngờ năng lượng tái tạo khiến cuộc chiến chống biến đổi khí hậu khó thành công. Quay lưng với AI, robot và phần mềm là tự chối bỏ động lực tăng năng suất vốn dĩ cần thiết trong một xã hội già hóa.

Nói cách khác, nếu để nỗi sợ phi lý lấn át khoa học, phương Tây có thể tự biến mình thành “nông dân trung cổ” trong một thế giới nơi các quốc gia khác tiếp tục chạy về phía trước.

Tất nhiên, không ai phủ nhận rằng công nghệ mới mang theo rủi ro. AI có thể bị lạm dụng; thuốc mới cần thử nghiệm nghiêm ngặt; hạ tầng năng lượng phải tính đến tác động môi trường. Nhưng thay vì khước từ, cách đúng đắn là quản trị rủi ro bằng khoa học, không phải bằng nỗi sợ.

Noah Smith nhấn mạnh rằng: con người hôm nay được sống lâu hơn, khỏe mạnh hơn, sung túc hơn chính là nhờ sự kết hợp giữa khoa học và công nghệ. Nếu ta từ chối những công cụ ấy, thì chẳng khác nào tự phá bỏ nền móng giúp mình thoát khỏi bóng tối trung cổ.

Người phương Tây có thể mơ về “thời đơn giản” của làng quê xưa, nhưng sự thật là quá khứ không hề đẹp như trí tưởng tượng. Nó là dịch bệnh, chết non, nạn đói, và đời sống chật vật. Nếu để những ảo tưởng ấy chi phối, điều đang đợi phía trước không phải là “lối sống lành mạnh”, mà là sự thụt lùi.

Câu hỏi không chỉ dành cho phương Tây. Trong thời đại toàn cầu hóa, bất kỳ xã hội nào cũng có thể rơi vào cái bẫy hoài cổ, khi cái mới đáng sợ hơn cái cũ. Nhưng lịch sử và lý trí nhắc nhở ta: tiến bộ, dù đôi khi khó chịu, luôn là con đường duy nhất để đi tới một tương lai tốt đẹp hơn.

shared via noahpinion,