Vì sao Ba Lan có nhiều thị trấn bị ô nhiễm đến vậy?

Photo by Myles Tan on Unsplash.

Đốt than tại nhà là thủ phạm chính.

ngày 13 tháng 12, năm 2018

nguồn: the economist, Bích Nhàn dịch,

Các nhà lãnh đạo thế giới đã hội kiến tại thành phố Katowice, phía tây nam Ba Lan trong tuần này để chuẩn bị cho hội nghị về biến đổi khí hậu (COP24) của Liên Hợp Quốc. Với mục tiêu giảm thiểu cacbon hóa trong chương trình nghị sự, việc chọn tổ chức tại thành phố Katowice – trung tâm của một quốc gia khai thác than - là một lựa chọn gây bất ngờ. Công ty than cốc lớn nhất châu Âu là một trong những nhà tài trợ cho sự kiện và những vị khách mời được chào đón nồng nhiệt bởi một nhóm nhạc có thành viên là những người thợ mỏ. Thành phố có 300.000 dân này là một trong những nơi ô nhiễm nhất ở châu Âu. Và nó không hề đơn độc ở Ba Lan. Theo số liệu của Tổ chức Y tế Thế giới, trong 50 thị trấn ô nhiễm nhất châu Âu (tính theo chỉ số PM2.5, hay bụi siêu vi) thì đất nước này chiếm tới 36. Đầu năm nay, Tòa án Công lý Liên minh châu Âu đã ra phán quyết rằng Ba Lan đã “liên tục vượt quá” những giới hạn quy định về lượng khí thải trong không khí.

Nguyên nhân chính là từ

Thảm họa Smolensk: Ba Lan dự định khai quật thi hài các nạn nhân vụ tai nạn máy bay để chứng minh thuyết âm mưu liên quan đến Nga

Photo courtesy Magic Madzik.

Chính phủ cánh hữu cho rằng cái chết của Tổng thống Lech Kaczynski không hề là một tai nạn.

Kể từ khi chiếc máy bay chở Tổng thống khi đó là Lech Kaczynski bị rơi gần thành phố Smolensk của Nga ngày 10 tháng 4 năm 2010, làm chết tất cả 96 người trên máy bay, đảng Luật pháp và Công lý của Ba Lan (PiS) đã rối hết tâm trí vì các thuyết âm mưu. Hiện nay đảng này đang cầm quyền và được lãnh đạo bởi ông Jaroslaw Kaczynski, em trai song sinh của cố Tổng thống, người tin rằng Nga đã khiến chiếc máy bay rơi -- có lẽ có sự thông đồng của kẻ thù chính trị Ba Lan của đảng PiS. Vì vậy, chính phủ đang cho tiến hành khai quật các thi hài. Một nhóm các chuyên gia quốc tế sẽ kiểm tra các thi thể để tìm bằng chứng của hành vi gian trá. Nhiều gia đình nạn nhân không muốn người thân bị đào lên, nhưng họ được cho biết họ không có quyền lựa chọn.

Động thái này dường như không xuất phát từ nhu cầu chính trị. Đảng PiS rất được lòng dân, chủ yếu là do các chính sách phúc lợi hào phóng, trong đó bao gồm khoản trợ cấp rộng rãi hằng tháng cho trẻ em mà đảng này đưa ra. Theo một cuộc thăm dò gần đây nhất, chỉ 27% người Ba Lan tin vào thuyết âm mưu về vụ tai nạn. Nhưng vấn đề Smolensk lại là điều quan trọng đối với các cử tri cốt lõi của đảng PiS, chủ yếu là những người lớn tuổi sống ngoài các thành phố lớn.

Đầu năm nay, Bộ trưởng quốc phòng của Ba Lan, Antoni Macierewicz, người từng tuyên bố chiếc máy bay đã nổ trước khi đâm xuống, thông báo rằng một cuộc điều tra mới đang được tiến hành. Ông Kaczynski đã nhiều lần nói bóng gió rằng kẻ thù của mình - Donald Tusk, cựu lãnh đạo của đảng trung dung Cương lĩnh Công dân và là thủ tướng vào thời điểm ấy, đã phần nào liên quan tới vụ tai nạn hoặc trong việc che đậy sau đó. Ông Tusk hiện tại là Chủ tịch Hội đồng châu Âu; tháng trước, ông Kaczynski bóng gió rằng Warsaw có thể sẽ không ủng hộ ông Tusk trong nhiệm kỳ thứ hai vào tháng Năm.

Những người ủng hộ việc khai quật chỉ ra rằng cuộc khám nghiệm tử thi mà chưa mấy ai quên đối với nhà lãnh đạo thời chiến Wladyslaw Sikorski của Ba Lan trong năm 2008 đã vạch trần giả thuyết ông bị ám sát. (Một nghị sĩ đảng PiS lưu ý rằng việc khám nghiệm tử thi chậm thường hữu ích, dẫn chứng tới việc kiểm tra khảo cổ học đối với Pharaoh Tutankhamun.) Nhưng chỉ 10% người Ba Lan ủng hộ việc khai quật. Thân nhân của một số nạn nhân cảm thấy kinh hãi. Hơn 200 người đã ký thư phản đối. Một góa phụ đã bày tỏ nỗi thất vọng vì phải nhìn thấy xác chồng mình bị đào lên để chứng minh "sự tồn tại của một cuộc tấn công mà tôi không tin là có."

Bức thư đã chẳng có mấy tác dụng. Quan tài của Lech Kaczynski và vợ Maria, chôn trong hầm mộ dưới lâu đài Wawel tại Krakow, có thể sẽ được mở ra trong tháng này. Nhiều cuộc khai quật sẽ diễn ra sau đó. Trong khi đó, một bộ phim Ba Lan phát hành vào mùa thu này, "Smolensk", có nội dung về một nhà báo hoài nghi dần trở nên tin rằng những tin đồn là đúng. Bộ phim bao gồm cả các cảnh quay ông Tusk đang say sưa trò chuyện với ông Vladimir Putin. Tại buổi ra mắt, ông Kaczynski nói rằng bộ phim "chỉ đơn thuần miêu tả sự thật". Không phải vậy, nhưng trong một thế giới mà ranh giới giữa thực tế và hư cấu đang ngày càng bị phớt lờ, thì điều đó chẳng có ý nghĩa gì nhiều.

Quỳnh Anh

The Economist

Bài trước: Chính phủ dân túy của Ba Lan: Những thiếu phụ áo đen

Chính phủ dân túy của Ba Lan: Những thiếu phụ áo đen

Photo credit: The Economist.

Chính phủ Ba Lan thua một trận đánh, nhưng vẫn kìm kẹp dân chủ và được người dân ủng hộ.

Đảng Pháp luật và Công lý (PiS), đảng cầm quyền ở Ba Lan vào năm ngoái, không dễ dàng bị uy hiếp. Nhưng hàng chục ngàn phụ nữ trong bộ đồ đen xuống đường biểu tình tại trung tâm các thành phố trên khắp cả nước vào ngày 03 tháng 10 vừa qua dường như đã khiến họ giật mình. Người dân đang phản đối một dự luật thắt chặt các hạn chế về quyền phá thai ở Ba Lan, điều vốn được coi là bất hợp pháp trong hầu hết các trường hợp. Dự luật này sẽ cấm việc phá thai ngay cả trong trường hợp bị hãm hiếp và loạn luân (nhưng không bị cấm khi cần cứu sống người mẹ).

Ban đầu, rất nhiều nghị sĩ của Đảng PiS ủng hộ dự luật. Tuy nhiên, khi đối mặt với cuộc "biểu tình đen" này, Đảng PiS đã phải nhượng bộ. Ngày 06 tháng 10, Tổng Bí thư Đảng Jaroslaw Kaczynski -- nhân vật quyền lực nhất đất nước mặc dù không giữ chức vụ gì trong chính phủ -- đã lên tiếng rằng đây là "sự hiểu lầm nghiêm trọng". Nhiều người trong số các đại biểu của Đảng PiS trước đó ủng hộ lệnh cấm đã đột ngột thay đổi ý kiến và bỏ phiếu chống.

Kể từ khi lên nắm quyền vào tháng 11, chính phủ Ba Lan đã làm dấy lên làn sóng phản đối ở trong và ngoài nước. Warsaw đã chứng kiến cuộc tuần hành của hàng chục ngàn người biểu tình chống lại những nỗ lực của chính phủ nhằm hạn chế quyền hạn của tòa án hiến pháp và đưa những người ủng hộ Đảng PiS vào cơ quan này. Brussels cũng tức giận về tòa án đó: vào tháng 7, trong một động thái chưa từng có tiền lệ, Ủy ban châu Âu cho biết hành động này của chính phủ đã đe dọa nền pháp trị và ra hạn cho Ba Lan đến cuối tháng 10 phải lùi bước hoặc sẽ có nguy cơ mất đi quyền bỏ phiếu ở Hội đồng Bộ trưởng Liên minh châu Âu.

Dự luật cấm phá thai đánh dấu sự nhượng bộ đầu tiên của chính phủ Ba Lan. Nhưng bước nhượng bộ này không lớn như ta thấy. Cấm phá thai chưa bao giờ là ưu tiên của Đảng PiS. (Dự luật này được đề xuất bởi các nhóm theo Công giáo, không phải các lãnh đạo đảng.) Vì vậy, nhượng bộ không phải là một dấu hiệu của sự suy yếu. Ngược lại: ngoại trừ các thành phố lớn, chủ nghĩa dân tộc và chống chủ nghĩa tinh hoa của Đảng PiS vẫn rất phổ biến. Đảng PiS có thể tiếp tục nắm quyền bất chấp tất cả những tranh cãi — hoặc có lẽ chính nhờ những tranh cãi này.

Từ học trò cưng đến chú hề trong lớp

Ba Lan là một trong những câu chuyện nổi bật nhất về thành công ở Liên minh châu Âu. Kể từ khi gia nhập liên minh vào năm 2004, GDP bình quân đầu người của nước này đã tăng gần gấp đôi. Nhưng không phải tất cả mọi người đều được hưởng lợi ích như nhau. Warsaw đầy rẫy các quán cà phê sành điệu và các tòa nhà văn phòng lấp lánh, nhưng ở những nơi khác tiền lương vẫn bèo bọt và việc làm tốt thì khan hiếm.

"Ba Lan có một chút gì đó giống với nước Ý," Phó Thủ tướng Mateusz Morawiecki cho biết, với hình ảnh "quần đảo thịnh vượng" nằm giữa các vùng suy thoái. Augustow là một thị trấn hẻo lánh ở phía đông bắc, nơi toàn "người về hưu và người sống bằng tiền trợ cấp", cô Agnieszka Witkowska 43 tuổi cho biết, hiện cô đang sống ở Đức nhưng thi thoảng mới về thăm quê. Cô không thể hình dung ra việc hồi hương; vì cô cảm thấy, so với Tây Âu, tiền lương ở Augustow hầu như không đủ sống.

Đảng PiS đã tận dụng sự phân cách này. Theo ông Benjamin Stanley của Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Warsaw, giống như Đảng Nước Anh Độc lập của Anh, Đảng PiS đã thu hút những người bị "bỏ lại phía sau". Trong cuộc bầu cử năm ngoái, Đảng PiS nhận số phiếu cao nhất trong số tất cả các nhóm tuổi: mặc dù chỉ giành được 38% phiếu bầu, nhưng lại chiếm đa số ghế trong quốc hội. Những người ủng hộ đảng này là những người dân vùng nông thôn, ít học, trên 50 tuổi và đang vỡ mộng vì nền chính trị chính thống.

Kể từ khi lên nắm quyền, Đảng PiS đã cố gắng để làm hài lòng các bên ủng hộ. Phương sách chính của đảng là chương trình "500 +", dành cho đứa con thứ hai và tiếp theo của mỗi hộ gia đình một khoản trợ cấp 500 zlotys (tương đương 128 USD) mà không tính thuế. Đối với nhiều người, đây là một số tiền lớn. Ông Andrzej, một người bán hàng 61 tuổi ở thị trấn Sokolka, vô cùng ủng hộ chính sách này. "Chính phủ trước không cho chúng tôi cái gì cả", ông phàn nàn.

Ông Kaczynski đã cáo buộc rằng chính phủ, do đảng trung hữu Civic Platform lãnh đạo, đang quá thân thiện với Đức và Nga, kẻ thù lịch sử/truyền kiếp của Ba Lan. Gần đây ông đe dọa phản đối việc tái tranh cử của Donald Tusk, cựu thủ tướng xuất thân từ Đảng Civic Platform, vào ghế chủ tịch Hội đồng châu Âu nhiệm kỳ thứ hai. (Lý do của ông bắt nguồn từ thuyết âm mưu rằng Đảng Civic Platform giúp Nga che giấu sự thật về vụ tai nạn máy bay gần Smolensk vào năm 2010 khiến người anh sinh đôi của ông là Kaczynski Lech -- tổng thống Ba Lan vào thời điểm đó -- thiệt mạng.)

Tệ hơn nữa, ông Kaczynski bám vào suy nghĩ rằng những cựu đảng viên cộng sản Ba Lan đã bí mật thâu tóm vận hành đất nước cho đến cuối năm ngoái. Vào hồi tháng 2, một tổ chức trực thuộc chính phủ chịu trách nhiệm lưu trữ tư liệu từ thời Liên Xô cũ của Ba Lan đã nhanh chóng công bố bằng chứng cho thấy Lech Walesa, nguyên lãnh đạo phong trào Đoàn kết đẩy lùi chủ nghĩa cộng sản, đã làm chỉ điểm cho cảnh sát ngầm. Mục đích là để làm mất uy tín của những anh hùng thời kỳ quá độ hậu cộng sản. Ông Eugeniusz Smolar, một nhà phân tích chính sách đối ngoại cho biết chính phủ đang khuyến khích tinh thần "dân tộc chủ nghĩa, dân chủ phản cách mạng" trong dân chúng.

Đáng lo ngại nhất là những thay đổi đối với tòa án hiến pháp. Trong tháng 12, Đảng PiS đã sa thải năm thẩm phán mà Đảng Civic Platform vội vã bổ nhiệm trước khi từ bỏ quyền lực, thay thế họ bằng người của đảng mình. Đảng PiS cũng đã thay đổi luật và đòi hỏi phải có 2/3 số phiếu ủng hộ cho mọi phán quyết, khiến khó có thể hủy bỏ các luật của Đảng PiS. Bản thân tòa án hiến pháp cũng quyết định rằng những thay đổi này là vi hiến, nhưng chính phủ đã bác bỏ hiệu lực phán quyết của tòa án bằng cách không công bố phán quyết đó. Theo Rafal Trzaskowski, một chính trị gia của Đảng Civic Platform, chính phủ đang tấn công các tổ chức "phân biệt sự khác nhau giữa Ba Lan và Kazakhstan".

Chi ngân sách xã hội của Đảng PiS tăng vọt đã làm dấy lên những lo ngại rằng Ba Lan có thể phá vỡ giới hạn thâm hụt ngân sách 3% của Liên minh châu Âu trong năm tới. Chương trình 500+ sẽ tiêu tốn 22 tỷ zlotys vào năm sau, tương đương khoảng 1,2% GDP. Tháng 9 năm nay, thuế đánh vào các siêu thị (chủ yếu là sở hữu của người nước ngoài) dùng để chi trả cho chương trình này bị Ủy ban châu Âu tuyên bố là bất hợp pháp.

Chính phủ cũng có vẻ thiếu sự chuẩn bị cho cuộc khủng hoảng nhân

khẩu học đang tới. Ba Lan dự kiến sẽ mất 40% dân số trong độ tuổi lao động vào năm 2060, mức giảm lớn nhất so với các nước giàu (xem biểu đồ). Vấn đề này sẽ trầm trọng hơn nếu chính sách 500+ khuyến khích phụ nữ không đi làm. (Tỷ lệ tham gia lực lượng lao động của nữ giới thấp hơn 13,5 điểm phần trăm so với nam giới.) Một đề nghị của chính phủ cho phép giảm tuổi nghỉ hưu sẽ làm cho vấn đề tồi tệ hơn. Trong các cơ quan xếp hạng tín nhiệm, Standard & Poor đã hạ xếp hạng tín dụng của Ba Lan, trong khi Moody xếp Ba Lan vào mức báo động tiêu cực.

Mặc dù không được các nhà phân tích nước ngoài và người theo quan điểm tự do ở Warsaw ủng hộ, Đảng PiS vẫn có khả năng duy trì quyền lực thêm một thời gian nữa. Trong khi phe đối lập đang rơi rụng dần. Trong tám năm nắm quyền, Đảng Civic Platform đã ngày càng mất lòng dân chúng. Bên ủng hộ Đảng PiS cho thấy họ không quan tâm đến những tranh cãi xoay quanh chính phủ: Đảng PiS vẫn đang dẫn trước các đối thủ của mình trong các cuộc thăm dò với 30% ủng hộ, so với 24% ủng hộ cho Đảng Nowoczesna tự do và chỉ 16% cho Đảng Civic Platform.

Sự kết hợp giữa chủ nghĩa dân tộc và tự do tiền bạc của chính phủ được ủng hộ rộng rãi. Chỉ có Đảng Nowoczesna dám phản đối chính sách 500+; trong khi Đảng Civic Platform lại muốn chi hào phóng hơn. Theo chính trị gia Adam Bielan của Đảng PiS, cuộc tranh giành lợi ích dẫn đến một cuộc xung đột giữa "hai Ba Lan khác nhau". Số trí thức thành thị tham gia phản đối các vấn đề hiến pháp còn quá ít ỏi để duy trì một đảng. Mọi bên đều phải cạnh tranh để giành lá phiếu của người lao động phổ thông ở những nơi như Augustow. Hiện nay, chỉ một đảng có thể làm được việc này.

Phương Anh

The Economist

Bài trước: Các doanh nghiệp Ba Lan: Cố thủ tại Anh quốc

Các doanh nghiệp Ba Lan: Cố thủ tại Anh Quốc

Photo credit: Bloomberg.

Viễn cảnh Brexit không làm các doanh nhân Ba Lan trên đất Anh nản chí.

Nói chuyện với chúng tôi từ phía sau quầy trưng bày chật ních các loại xúc xích trong cửa hiệu tạp hóa của gia đình, ông Daniel Przybylowski rầu rĩ cho biết, đã đến lúc ông phải bán tống bán tháo hàng hóa. Tuy nhiên, những người đã bỏ phiếu ủng hộ Brexit trong ngày 23 tháng 6 với hy vọng giảm số người nhập cư châu Âu có thể sẽ thất vọng khi biết rằng ông Przybylowski sẽ không quay về Ba Lan như kết quả của cuộc trưng cầu. Ngược lại: chỉ có thuế doanh nghiệp nội địa mới đuổi ông đi được. Ông hy vọng chí ít sẽ bù đắp được tất cả các khoản đầu tư của mình, và đã quyết tâm bắt đầu việc kinh doanh khác – vẫn ở Anh.

Ông Przybylowski là điển hình cho thái độ của 90.000 chủ doanh nghiệp và người tự kinh doanh gốc Ba Lan, những người đang chiếm thành phần ngày càng lớn trong nền kinh tế nước Anh. Năm ngoái, người Ba Lan đã vượt qua Ấn Độ để trở thành nhóm người ngoại quốc lớn nhất tại Anh, với khoảng 831.000 người. Do đó họ đã trở thành mục tiêu cho sự thù địch với người nhập cư trong và sau chiến dịch trưng cầu dân ý. Ở Hammersmith, vùng ngoại ô phía tây London nằm phía cuối con đường đi từ cửa hàng của ông Przybylowski, một trung tâm văn hóa Ba Lan đã bị bôi vẽ chằng chịt bằng những bức graffiti thể hiện sự kì thị sau cuộc bỏ phiếu. Ngày 27 tháng 8, một người đàn ông Ba Lan đã bị đánh đến chết bên ngoài một quán ăn nhanh tại thị trấn Harlow hạt Essex; cảnh sát đã quy kết tên sát nhân phạm “tội ác do hận thù” tiềm ẩn. Trước sức nóng sau cuộc trưng cầu dân ý, dân Ba Lan đã bàn đến chuyện bao nhiêu người trong số họ sẽ rời đi. Nhưng sau hai tháng không có thêm động thái chính trị nào, bầu không khí đã thay đổi. Các doanh nhân Ba Lan đang cân nhắc các cơ hội mới chứ không phải đứng chôn chân trước rủi ro của Brexit.

Đó là điều may mắn cho nước Anh, vì năm ngoái người Ba Lan đã thành lập thêm nhiều doanh nghiệp — 14.475 – nhiều hơn bất kỳ nhóm nhập cư nào khác, trên cả Ireland, Trung Hoa và Ấn Độ. Theo Trung tâm hỗ trợ doanh nhân khởi nghiệp, một tổ chức vì quyền lợi của doanh nghiệp, trong năm 2014, người Ba Lan đã thành lập gần 22.000 công ty trách nhiệm hữu hạn, đứng thứ ba về số lượng ở Liên minh châu Âu sau Đức và Ireland. Rõ ràng đây là sự kiện đáng chú ý vì người Ba Lan mới chỉ đến Anh sau năm 2004, khi Ba Lan gia nhập Liên minh châu Âu.

Có khoảng 65.000 người tự mở công ty kinh doanh. Thợ nề và thợ điện Ba Lan đã có mặt ở khắp các công trường xây dựng ở Anh. Nhưng người Ba Lan cũng thành công khi tham gia các lĩnh vực khác như tài chính, công nghệ thông tin và bán lẻ. Thông thường họ phát triển mạnh ở mảng dịch vụ cho người Ba Lan đến làm việc hơn là định cư ở Anh, những người có khả năng tiếng Anh hạn chế. Piotr Kubalka, người điều hành một công ty kế toán tại Ealing, đến Anh vào năm 2000 chỉ với 274 bảng Anh trong túi (khoảng 415 USD). 5 năm sau, ông thành lập công ty riêng và hiện đang có 35 nhân viên phục vụ 3.000 khách hàng, chủ yếu là người Ba Lan.

Một công ty khác cũng thành công trong việc phục vụ cộng đồng là Mlecko, công ty do người Ba Lan điều hành lớn nhất ở Liên minh châu Âu và nằm ngoài lãnh thổ Ba Lan. Được thành lập cách đây 20 năm, siêu thị này hiện có 11 chi nhánh, nằm chủ yếu ở phía tây London, trung tâm của cộng đồng người Ba Lan. Siêu thị này nhập khẩu tất cả thực phẩm và đồ uống từ Ba Lan, có công ty vận chuyển riêng, kho bãi, cũng như cửa hàng bánh mỳ của riêng mình. Hiện có 450 người làm việc ở đây.

Mlecko là một điển hình của chuỗi cung ứng phức tạp giữa Ba Lan và Anh. Giờ đây, một người bán lẻ như ông Przybylowski có thể mua được tất cả hàng hóa mình cần ở ngay London thay vì phải nhập khẩu. Đây là một trong những lý do tại sao người Ba Lan không muốn quay lưng lại với nước Anh: họ đã đầu tư quá nhiều nên không thể rời bỏ. Wladyslaw Mlecko, người sáng lập chuỗi siêu thị trên, không quan tâm đến Brexit và đang dồn sức vào kế hoạch mở thêm hai cửa hàng và một tiệm bánh mới.Sự kiện quan trọng tiếp theo Hiệp hội các doanh nghiệp Ba Lan tại Anh là làm thế nào để mở rộng, chứ không phải thu hẹp quy mô kinh doanh.

Và cộng đồng người người Ba Lan đang phát triển mạnh mẽ hơn bằng nhiều cách khác. Các trường công lập ở London có 30.000 học sinh nói tiếng Ba Lan. Mỗi năm, nước Anh có thêm 20.000 trẻ em có mẹ là người Ba Lan; 1/4 số đó có cha mang quốc tịch khác.

Wiktor Moszczynski, một cựu ủy viên hội đồng ở Ealing, bức xúc trước viễn cảnh rất nhiều người Ba Lan phải hồi hương, mặc dù ông thừa nhận rằng một số người đã lên kế hoạch đến Anh sẽ chần chừ cho đến khi các điều khoản của Brexit trở nên rõ ràng hơn. Như ông Kubalka nói, sống sót qua thời kỳ Đức Quốc Xã và thời gian chiếm đóng của Liên Xô, người Ba Lan hoàn toàn có thể tồn tại qua Brexit.

Phương Anh

The Economist

Bài trước: Nông nghiệp Ba Lan: Miền đất của sữa và táo

Kinh tế Ba Lan trên đà khởi sắc

Mô hình tài chính vi mô trên điện thoại di động: Yêu cầu chuyển tiền

Ngân hàng Ba Lan – Những nhà cho vay may mắn

Photo courtesy Paul Sableman.

Nền kinh tế lành mạnh và các dịch vụ hiện đại đang thúc đẩy sự phát triển của các ngân hàng Ba Lan.

Giống như cách nền kinh tế tăng trưởng và các ảnh hưởng (clout) chính sách đối ngoại của Ba Lan tăng cường sức nặng âm thầm nhưng mạnh mẽ, hệ thống ngân hàng nước này cũng trở thành một trong những điểm sáng ít được biết đến của châu Âu. Thế hệ tinh hoa chủ ngân hàng mới, trẻ trung, quốc tế hóa và đam mê công nghệ đã tìm ra cách hái ra tiền từ các khách hàng thận trọng (conservative) và thường ngại vay tiền (borrowing-shy). Một cách tình cờ (fortuitously), mô hình kinh doanh họ áp dụng đã giúp tránh khỏi những tài sản bị mất giá nhiều nhất trong khủng hoảng tài chính.

Đại gia ngân hàng lớn nhất nước PKO BP - Zbigniew Jagiello cho rằng phần lớn nhờ nền kinh tế rộng hơn và các chính sách công đúng đắn. Từ khi ngân hàng thuộc một phần sở hữu nhà nước, ông đã sắc sảo (astute) cung cấp tín dụng cho các cổ động lớn nhất của mình. Nhưng nhà nước cũng được lợi từ các ngân hàng – trực tiếp dưới dạng cổ tức đều đặn từ PKO BP và gián tiếp từ việc không phải bảo lãnh (bail out) các nhà cho vay yếu kém (ailing) ở quy mô như nhiều nước châu Âu khác. ‘Thật vui vì Ba Lan không phải trung tâm tài chính thế giới’, ông Jagiello tinh tế nhận xét.

Hầu hết các ngân hàng còn lại ở Ba Lan do các công ty mẹ nước ngoài sở hữu: UniCredit của Ý nắm phần lớn Bank Pekao; Santander của Tây Ban Nha nắm Bank Zachodni WBK - ngân hàng lớn thứ ba của Ba Lan. Sở hữu nước ngoài rất có ích trong khủng hoảng, do họ mang lại tính thanh khoản cho các công ty con ở Ba Lan. Các công ty mẹ đã quyết định đúng khi hỗ trợ; trong một số trường hợp, ngân hàng Ba Lan là bộ phận có lợi nhuận cao nhất của tập đoàn.

Ví dụ năm 2013, mBank là một trong các điểm sáng ít ỏi trong hoạt động của tập đoàn Commerzbank của Đức. mBank là một trong những ngân hàng đầu tiên cung cấp dịch vụ ngân hàng qua điện thoại (mobile banking) và được tán thưởng (plaudit) cho những nỗ lực số hóa. Ngân hàng này tuyên bố quý đầu tiên đạt doanh thu hàng tỉ zloty (tiền Ba Lan) ngày 30 tháng Bảy với lợi nhuận ròng 325 triệu zloty (107 triệu USD) bất chất việc lãi suất thấp đang gây khó khăn (hobble) cho toàn ngành.

Tuy hoạt động đầu tư và cho vay nhàm chán, các ngân hàng Ba Lan lại rất sáng tạo trong dịch vụ. Do nước này xây dựng hệ thống ngân hàng từ số không (from scratch) nên không hề bị cản trở (hamper) bởi các thông lệ cũ (legacy practice) như séc giấy. Ba Lan là nước đi đầu châu Âu trong thanh toán không cần nhân viên giao dịch (contactless payment). Alior, một ngân hàng non trẻ khác (và là một trong số ít không có đối tác nước ngoài chiếm đa số) đã nhắm tới nhiều vùng nông thôn chưa có ngân hàng (khoảng 30% dân số không có tài khoản). Chiến dịch ‘Kill Bill’ (‘Vứt hóa đơn đi’) của Alior hứa hẹn sẽ cung cấp dịch vụ thanh toán tiền điện, nước... miễn phí và dễ dàng, và rất nhiều khách hàng đã đăng kí tài khoản và vay tiền. Idea, đối thủ của Alior, cho vay dễ dàng sau khi xem xét nhanh chóng lịch sử giao dịch ở tài khoản trực tuyến của các khách hàng tiềm năng là doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Các yếu tố nằm ngoài tầm kiểm soát của các ngân hàng cũng đóng góp cho thành công này. Người Ba Lan không vay (mortgage) quá khả năng của mình như nhiều nước châu Âu khác, vì thế ít bị hoảng sợ hơn khi khủng hoảng nổ ra. Một vấn đề là, như một số người ở Đông và Trung Âu khác, nhiều người Ba Lan vay bất động sản bằng tiền franc Thụy Sĩ để rồi nhận thấy số tiền phải trả tăng chóng mặt khi đồng zloty mất giá so với franc. Tuy nhiên, các quan chức chính phủ (regulator) đã đặt ra các tiêu chuẩn tín dụng khắt khe hơn đối với hình thức đi vay này (giờ đã bị cấm), do đó hạn chế thiệt hại tới nền kinh tế. Theo Pawel Uszko của SNL Financial, một công ty giải pháp quản trị (business-intelligence), sự giảm giá bất thường của đồng zloty hay lãi suất tăng mạnh ở Thụy Sĩ là một trong số các rủi ro lớn tiềm tàng với hệ thống ngân hàng.

Tuy nhiên, các chỉ số căn bản (underlying) của SNL cho thấy các ngân hàng Ba Lan đang trong tình trạng tốt (in good shape). Theo tiêu chuẩn quốc tế, các khoản cho vay đối với khách hàng được hậu thuẫn (back by) bởi nhiều vốn chủ sở hữu (equity), đồng nghĩa với việc các ngân hàng có khả năng chống đỡ một cuộc khủng hoảng vừa. Các chi phí nằm trong tầm kiểm soát. Với lợi nhuận trên vốn lên tới 10,9% năm 2013, các ngân hàng Ba Lan vượt trội hoàn toàn khi so sánh với hầu hết các nước láng giềng dù ở Đông hay Tây.

Đăng Duy

The Economist

Bài trước: Các nhà từ điển học quyết định thêm từ mới như nào?

Tương lai Ba Lan: Không có gì phải bi quan

Nông nghiệp Ba Lan: Miền đất của sữa và táo

Tương lai Ba Lan: Không có gì phải bi quan

Đào tạo nghề ngắn ngày ở Warsaw. Photo courtesy Amplified Group.

Khoảng 80% người dân Ba Lan hưởng lợi từ những thành quả chuyển đổi gần đây của đất nước; chỉ khoảng 20% còn lại, trong đó có nhân viên của các doanh nghiệp nhà nước trước đây, are worse off than under communism.

Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế OECD dự đoán GDP đầu người của Ba Lan sẽ tăng trung bình 2,6% một năm từ năm 2011 cho tới 2030. Công ty tư vấn PricewaterhouseCoopers còn dự báo tăng trưởng hàng năm trung bình là 2,5% cho đến tận năm 2050.

Tuy nhiên, để tiếp tục tăng trưởng, Ba Lan phải giải quyết được các vấn đề của mình. Đáng lo ngại nhất có lẽ là tỷ suất sinh hiện chỉ khoảng 1,3 con trên một phụ nữ, gần thấp nhất thế giới. Các lý do chính yếu tại nước theo Thiên chúa giáo mạnh mẽ này là tài chính và điều kiện thực tế: nhiều cặp vợ chồng cảm thấy không đủ khả năng nuôi nhiều hơn một con, và cũng có rất ít trường mẫu giáo và nhà trẻ (creche). Ngược lại, tỷ lệ sinh của người Ba Lan ở Anh, những người cảm thấy an toàn hơn về mặt tài chính, là 2,1, cao hơn so với các thành phần dân số khác ở Anh.

Số lượng thanh niên tuổi từ 19 - 24 tuổi ở Ba Lan dự kiến ​​sẽ giảm tới mức đáng kinh ngạc là 27% trong giai đoạn 2012-2020. Và trong 40 năm tiếp theo, toàn bộ lực lượng lao động sẽ giảm hơn 20%, gây áp lực lớn lên hệ thống lương hưu. Tình trạng này không chỉ do mức sinh thấp mà do thanh niên Ba Lan, nhất là những người trẻ tuổi, tiếp tục di cư. Từ năm 2004, ước tính 2,1 triệu người đã chuyển đi sinh sống ở nước ngoài, chủ yếu ở Tây Âu. Một số đã trở lại sau cuộc khủng hoảng tài chính, nhưng lại bắt đầu di cư tiếp. Ở Anh hay Đức, họ thường chấp nhận các công việc thấp hơn trình độ chuyên môn của họ, vì không thể tìm được việc làm trong nước. Tỷ lệ thất nghiệp của thanh niên Ba Lan năm ngoái là 26%, cao hơn mức trung bình của Liên minh châu Âu là 23%. Và những người chủ sử dụng lao động ở Ba Lan chỉ muốn ký hợp đồng ngắn hạn không gồm an sinh xã hội, gọi là umowa smieciowa (hợp đồng rác).

Những người lạc quan hi vọng rằng (keep their fingers crossed) thu nhập và điều kiện sống ở Ba Lan tăng lên, sẽ làm giảm xu hướng di cư, và thu hút những kiều dân Ba Lan trở về (dự tính khoảng 20 triệu trên toàn thế giới). Bộ trưởng Ngoại giao Ba Lan - ông Sikorski cảm thấy thoải mái khi nhắc đến trường hợp của Ireland, khi người di dân bắt đầu hồi hương 20 năm sau khi là thành viên Liên minh châu Âu.

Nhập cư từ các nước láng giềng Ukraine, Moldova và Belarus, hay thậm chí từ châu Phi hoặc châu Á, có thể là một phần giải pháp. Khoảng 600.000 người Ukraine đã làm việc ở Ba Lan, nhưng hầu hết là sáng đi tối về. Trước Thế chiến II, Ba Lan là một quốc gia đa dạng và tương đối khoan dung, khi người thiểu số chiếm khoảng một phần ba dân số, nhưng điều này đã thay đổi sau khi gần như tất cả dân Do Thái của Ba Lan đã bị giết trong vụ thảm sát Holocaust và biên giới Ba Lan bị vẽ lại. Cộng đồng Do Thái giảm từ 3,3 triệu người xuống chỉ còn khoảng 10.000. Ngày nay, chỉ 1,8% dân số Ba Lan có cha mẹ là người nước ngoài (foreign-born), so với mức trung bình của Liên minh châu Âu là 6,7%.

Về mặt chính trị, cải cách gian nan nhất có lẽ là cuộc đại phẫu (overhaul) khu vực doanh nghiệp nhà nước. Nhiều doanh nghiệp nhà nước làm ăn thiếu hiệu quả và dễ bị can thiệp bởi các nhóm lợi ích và chính trị gia. Các doanh nghiệp nhà nước này tuyển dụng rất nhiều lao động, và rất khó sa thải họ, do sức mạnh của công đoàn và các nhóm vận động hành lang. Một vài ngôi sao trong khu vực tư nhân của Ba Lan, kể cả trong ngành công nghiệp truyền thống như khai thác than, đã hoạt động hiệu quả vì được tự do trong quản lý. Lubelski Wegiel Bogdanka, một mỏ than ở khu vực Lublin, gần như phải đóng cửa 20 năm trước đây, giờ trở nên tinh gọn hơn (slimmer and fitter), hiện đang phát triển mạnh trong tay chủ sở hữu tư nhân. Chi phí trên mỗi tấn than khai thác thấp hơn 40% so với các mỏ than thuộc sở hữu nhà nước ở Silesia.

Sơn Phạm

Bài chi tiết ở The Economist.

Bài trước: Nông nghiệp Ba Lan: Miền đất của sữa và táo

Nông nghiệp Ba Lan: Miền đất của sữa và táo

Apple Tree Blossom. Photo courtesy włodi.

Một Liên minh châu Âu giàu có đang trì hoãn cải cách nông nghiệp

Ông Maciej Karczewski rất yêu thích công việc trồng táo ở Lower Silesia, gần Wroclaw. Vào những ngày xuân nắng ấm, ông ra thăm vườn cây rộng 40 héc-ta của mình, hào hứng khoe những cây táo đang đơm hoa kết trái thẳng hàng tăm tắp, xen giữa là những hàng cỏ điểm xuyết vài bông bồ công anh (dandelion).

Cha của ông Karczewski đã trồng táo từ 25 năm trước. Chàng thanh niên Karczewski theo học y tá tại Vương quốc Anh và làm vườn (horticulture) ở đại học Minnesota nhưng luôn tâm niệm sẽ quay về với vườn cây của gia đình. Trang trại của ông thuê 5 người làm việc thường xuyên suốt năm, 10 người vào mùa thay lá và 30 người vào vụ thu hoạch. Thời kỳ cao điểm vụ thu hoạch vào tháng Chín và Mười, ông Karczewski thuê người Ukraine vì lao động địa phương thường đắt đỏ và khó tìm.

Táo là một trong những mặt hàng xuất khẩu thành công nhất của Ba Lan. Năm ngoái, nước này đã vượt Trung Hoa trở thành nước xuất khẩu táo lớn nhất thế giới. Một phần ba sản lượng thu hoạch của Ba Lan - khoảng 1,2 triệu tấn, được xuất khẩu, chủ yếu sang Nga (chiếm 57%). Toàn bộ ngành nông nghiệp Ba Lan từ trồng ngũ cốc tới nuôi gia súc lấy thịt đang phát triển nhanh chóng. Năm ngoái, kim ngạch xuất khẩu hàng nông sản của Ba Lan đạt 85 tỉ zloty (27 tỉ USD), tăng 1.5% so với năm 2012.

Nông nghiệp có lẽ là ngành hưởng lợi nhiều nhất khi Ba Lan gia nhập Liên minh châu Âu. Ban đầu, nông dân là thành phần phản đối mạnh nhất (staunchest opponent) việc gia nhập Liên minh; ngay trước khi gia nhập, Đảng Nông dân Ba Lan (Polish Peasants’ Party) ước tính chỉ khoảng 600.000 trong tổng số 2 triệu nông dân ở nước này có thể tồn tại được. Tuy nhiên, khi là thành viên Liên minh, niềm vui đến bất ngờ khi tiền bắt đầu tuôn chảy: ngành nông nghiệp Ba Lan nhận được 40 tỉ euro (55 tỉ USD) giai đoạn 2007-2013 và sẽ tiếp tục nhận 42,4 tỉ euro từ nay cho tới năm 2020.

Nhờ các quỹ này của Liên minh châu Âu, thu nhập của nông dân đã tăng trung bình gấp 3 lần kể từ khi gia nhập, trong đó một nửa số này là trợ cấp bằng tiền mặt, bất kể nhu cầu ra sao. Các nông trại lớn đã hiện đại hóa và sản xuất hiệu quả hơn. Trong 10 năm qua, Ba Lan đã tăng gấp đôi sản lượng thịt gia cầm và trở thành nhà sản xuất hàng đầu Liên minh châu Âu về hoa quả mềm (soft fruits, loại quả nhỏ, không hạt như dâu tây và nho Hy Lạp) và nấm (cultivated mushrooms).

Tuy nhiên về lâu dài, trợ cấp nông nghiệp có cả hai mặt lợi và hại (mixed blessing). Ông Krzysztof Mularczyk thuộc Hội ‘Tình thương trong Thế giới Chăn nuôi’ (Compassion in World Farming), nói ‘Việc trở thành thành viên Liên minh châu Âu đã làm chậm công cuộc cải cách ngành nông nghiệp ở đây.’ Nông nghiệp Ba Lan vẫn rất manh mún (fragmented), chỉ đóng góp 3,4% GDP nhưng chiếm tới 12,4% lực lượng lao động. Một nửa số nông trại là tự cung tự cấp (subsistence) và 92% trong số này có diện tích nhỏ hơn 20 héc-ta. Trong báo cáo gần đây về Ba Lan, Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế OECD đã chỉ trích mạnh mẽ hệ thống an sinh xã hội quá thiên về bảo vệ quyền lợi cho nông dân, KRUS, cũng như các ưu đãi thuế họ được hưởng. Nhiều nông dân vẫn cố bám trụ với các mảnh ruộng nhỏ xíu chỉ để đủ tiêu chuẩn hưởng lợi từ KRUS.

Nông dân là bộ phận cử tri quan trọng. Dân số nông thôn chiếm tới 39%. Đảng Nông dân Ba Lan đang liên minh với đảng cầm quyền Diễn đàn Dân sự (Civic Platform) và lãnh đạo đảng này - ông Janusz Piechocinski hiện là Phó Thủ tướng. Đảng của ông Janusz Piechocinski đang yếu thế và bị chia rẽ và có thể không đủ mức tối thiểu 5% số phiếu để có ghế trong Quốc hội vào kỳ bầu cử năm sau, nhưng cho tới lúc đó, cơ hội cải cách là rất nhỏ.

Vấn đề mà những người nông dân Ba Lan lo lắng nhất vẫn là cuộc khủng hoảng tại Ukraine. Các nhà xuất khẩu táo và thịt đang phải chịu ảnh hưởng từ lệnh cấm nhập khẩu của Nga và phần lớn họ phải nhờ đến lao động từ Ukraine khi vụ thu hoạch tới. Ông Karczewski đang làm các thủ tục visa và giấy phép lao động (work permit) cho nhân công Ukraine của ông và vẫn mong chờ những điều tốt đẹp.

Tuấn Minh

The Economist

Manhattanhenge nghĩa là gì?

Kinh tế Ba Lan trên đà khởi sắc

Kinh tế Ba Lan trên đà khởi sắc

Once a great employer, the Gdansk Shipyard -- the cradle of Solidarity movement in 1980 -- faced serious troubles a few years later, especially due to strong Korean competition. Here's a big SLAYER graffiti just on an abandoned building, approx. 200 meters from the wall that Walesa jumped over. Photo courtesy Olgierd Rudak.

Trong khi các ngành công nghiệp truyền thống giảm sút thì các ngành sử dụng hợp đồng thuê ngoài (outsourcing), gia công từ nước ngoài (offshoring) và thầu phụ (subcontracting) lại đang nở rộ.

‘Trong 20 năm tới, ngành đóng tàu ở Ba Lan có lẽ chẳng còn tồn tại’, ông Krzysztof Kulczycki - một trong các chủ sở hữu của xưởng đóng tàu và kết cấu thép ngoài khơi Crist ở thành phố Gdynia phía bắc Ba Lan bên bờ biển Baltic, dự đoán. Đối mặt với cạnh tranh từ các nước miền Viễn Đông (Far East), rất nhiều xưởng đóng tàu từng là niềm tự hào của Gdynia và thành phố lân cận Gdansk đang phải chống chọi để tồn tại. Crist vẫn đang có lãi nhưng chủ yếu là nhờ công ty con (subsidiary) Crist Offshore chuyên làm tua bin gió và giàn khoan dầu (oil platforms).

Ở Gdansk, tình hình còn ảm đạm hơn thế (gloomier). Xưởng đóng tàu Lenin – biểu tượng cuộc đấu tranh của Ba Lan chống lại chủ nghĩa cộng sản và cái nôi (cradle) của Công đoàn Đoàn kết (Solidarity), công đoàn độc lập đầu tiên trong khối Soviet, đã liên tục giảm sút trong hơn hai thập kỉ qua. Nguyên nhân chính xưởng đóng tàu này vẫn tồn tại là do ý nghĩa biểu tượng của nó: không chính phủ nào muốn xưởng đóng tàu này bị phá sản trong nhiệm kỳ của mình (let it go bust on its watch). Bất cứ chỗ nào nơi đây cũng đầy tính biểu tượng lịch sử.

Từng có tới 17.000 công nhân, giờ đây xưởng đóng tàu Gdansk chỉ còn chưa tới 1.000 người. Hầu hết các tòa nhà đều trống không và bị bỏ hoang (derelict), đứng trơ trọi giữa bãi đất hoang công nghiệp ngay cạnh trung tâm thành phố đã đi vào lịch sử của Gdansk, vốn được xây dựng lại cẩn thận tới từng chi tiết (meticulously reconstructed). Năm 2007, 3/4 xưởng đóng tàu Gdansk được Sergei Taruta, ông trùm Tập đoàn thép Industrial Union of Donbas của Ukraine và cũng là thị trưởng Donetsk, thành phố phía Đông nước này mua lại. Phần còn lại vẫn thuộc sở hữu nhà nước. Ông Taruta có lẽ “đánh cược” vào việc nhà nước Ba Lan sẽ tiếp tục hỗ trợ xưởng đóng tàu vốn đang vật lộn với các món nợ, các hợp đồng công đoàn và thị trường khó khăn này. Adam Zaczeniuk, một quản lý cấp cao của xưởng, hy vọng nó có thể lần thứ tư thoát khỏi (stave off) tình trạng phá sản như ba lần trước kể từ thời hậu cộng sản.

Một số ngành hẹp (niche) liên quan tới đóng tàu vẫn hoạt động tốt ở Gdansk như Sunreef Yachts, nhà sản xuất tàu hai thân (catamaran) sang trọng với giá từ 3 triệu euro (4 triệu đôla) trở lên. Năm 2013 vừa qua là năm tốt nhất trong lịch sử 11 năm của công ty - thuộc sở hữu nhà đầu tư người Pháp Francis Lapp, khi công ty cho hạ thủy 11 chiếc thuyền buồm (yacht) tối tân hào nhoáng (sleek) được đóng trên nền xưởng Gdansk cũ. Cảng container khổng lồ (humungous) DCT Gdansk được xây dựng năm 2007 với phần lớn cổ phần thuộc về quỹ đầu tư Macquarie của Úc cũng đã làm ăn rất tốt trong năm qua. Là cảng nước sâu duy nhất ở biển Baltic, quỹ đang có kế hoạch mở rộng gấp đôi sức chứa của cảng này.

Tuy nhiên, do ngành công nghiệp chính đang suy tàn, Gdansk phải tự làm mới mình và trở thành trung tâm cho ngành công nghiệp khác tương đối mới mẻ: thuê ngoài và gia công. Ngành này bắt đầu hình thành ở Trung Âu trong thập niên 90 khi các công ty Tây Âu tìm kiếm phương án rẻ và hiệu quả hơn cho các hoạt động thuộc về lĩnh vực công nghệ thông tin và quản lý văn phòng. Tuy ngành này vẫn còn nhỏ hơn nhiều so với Ấn Độ, nơi hoạt động thuê ngoài bùng nổ, nó vẫn là một trong những ngành có tốc độ phát triển nhanh nhất trong khu vực. Ba Lan đã giành phần lớn (bag a large proportion of) trong thị trường này khi tuyển dụng số nhân công bằng ở cả Bulgaria, Croatia, Cộng hòa Czech, Hungary, Romania, Slovakia và Slovenia cộng lại, theo nghiên cứu của McKinley Global Institute. Đây là kết quả từ sự hỗ trợ của chính phủ ở cả cấp trung ương lẫn địa phương, quy mô dân số, chất lượng giáo dục và mức lương thấp hơn ở Cộng hòa Czech, Slovakia và Hungary.

Lương thấp và văn hóa làm việc cao của người lao động (cả có và không có trình độ) cũng là động lực chính thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ của một ngành khác ở Ba Lan: thầu phụ cho các công ty Tây Âu, đặc biệt là Đức. Nhà máy của Volkswagen ở Poznan thuê tới 6.900 công nhân để sản xuất ra 155.000 chiếc xe một năm. Tập đoàn MAN của Đức sản xuất xe tải hạng nặng và xe bus tại 3 nhà máy ở Ba Lan và công ty thời trang Đức Hugo Boss sản xuất giày ở Radom, miền trung Ba Lan. Chủ yếu nhờ vào việc tham gia chuỗi cung ứng của Đức, xuất khẩu của Ba Lan đã nở rộ và chiếm tới 46% GDP nước này.

Tương lai u ám

Thuê ngoài và gia công hiện đang sử dụng khoảng 120.000 lao động, xấp xỉ khai thác than – ngành công nghiệp truyền thống đang lụi tàn. Kể từ khi chế độ cộng sản sụp đổ, ngành này đã co lại tới 2/3 và sẽ còn giảm nữa. Khoảng 90% điện của Ba Lan là từ than cứng (hard coal = bastard coal) hoặc than nâu (brown coal) nhưng do than Ba Lan có chất lượng cao và khá đắt, các doanh nghiệp công ích (utilities) thường mua than rẻ hơn từ nước ngoài, chủ yếu từ Nga. Trong vài năm gần đây, Ba Lan đã trở thành nước nhập siêu than, bất chấp việc hàng triệu tấn than Ba Lan đắt đỏ đang chất đống mà không bán được.

Doanh nghiệp nhà nước Kompania Weglowa (KW) ở khu vực phía nam Silesia là công ty than lớn nhất châu Âu. Với 56.000 thợ mỏ, đây là nơi sử dụng nhiều nhân công nhất của Ba Lan, chỉ sau ngành bưu chính và đường sắt, cũng là 2 doanh nghiệp nhà nước đang làm ăn bết bát. Năm ngoái, công ty này lỗ hơn 1 tỉ zloty (315 triệu đôla). Bất chấp sự phản đối mạnh mẽ của các công đoàn, KW đã lên kế hoạch sa thải gần 1/3 số lao động vào năm 2020, sáp nhập và bán bớt các mỏ cũng như cắt giảm nhiều quyền lợi người lao động đang được hưởng.

Trụ sở của KW ở Katowice, một thành phố 300.000 dân ở Thượng Silesia, những năm 1990 vẫn còn 2 mỏ than hoạt động ở trung tâm thành phố. Từ năm 1994 đến 2002, hai mỏ này cùng với 2 xưởng thép đã bị đóng cửa. ‘Điều này làm tôi rất đau buồn’, thị trưởng bốn nhiệm kì Piotr Uszok - người từng làm thợ điện ở một mỏ than, nói. Tỉ lệ thất nghiệp trong thành phố lên mức cao nhất là 8,4%, tuy chưa tồi tệ như vùng lân cận Katowice với mức thất nghiệp tới 2 con số.

Katowice cũng đang chuyển dần sang thuê ngoài và gia công. Khoảng 12.000 người trong và quanh thành phố đã làm việc trong ngành này và con số được cho là sẽ lên tới 15.000 cuối năm nay. Hiện có tất cả 56 trung tâm dịch vụ cung cấp bất cứ thứ gì từ gia công IT đến chăm sóc khách hàng, nghiên cứu và phát triển (R&D). Phần lớn các trung tâm thuộc về các công ty Mỹ, còn lại chủ yếu của Ba Lan, Nga và Pháp, bị thu hút bởi nguồn tài năng tương lai (future talent pool) của Katowice với 115.000 sinh viên, cơ sở hạ tầng giao thông vận tải, lương tương đối thấp và giá thuê văn phòng rẻ.

Một phần tương lai khác của Katowice bên cạnh than là văn hóa: thành phố đang chi 75 triệu euro để xây một nhà hát mới cho Dàn nhạc giao hưởng Đài phát thanh Quốc gia Ba Lan (Polish National Radio Symphony Orchestra) tại địa điểm từng là một mỏ than. Trụ sở mới cho Bảo tàng Silesia và một trung tâm hội nghị quốc tế cũng đang được thi công tại đây. Một điều tra về các thành phố lớn nhất Ba Lan do hãng tư vấn PrincewaterhouseCoopers thực hiện cho thấy ‘Katowice nhìn chung bị coi là một thành phố với nền kinh tế lạc hậu, môi trường tự nhiên bị tàn phá và chất lượng sống thấp’, nhưng trên thực tế, chất lượng cuộc sống ở Katowice còn tốt hơn ở Warsaw và Krakow về nhiều mặt.

Chúng tôi yêu Wroclaw

Wroclaw, thành phố thường được nhắc tới như hiện thân cuộc chuyển giao thành công của Ba Lan, không có vấn đề gì về hình ảnh. Mọi người đều yêu thành phố bên bờ sông Odra với 12 hòn đảo và 130 cây cầu cũng như kiến trúc Gothic và Baroque nơi đây – chứng tích của nhiều thế kỉ dưới sự cai trị của người Bohemia, Áo và Phổ. Mới đây, thành phố đã giành chiến thắng trong cuộc thi Thủ đô Văn hóa châu Âu 2016. Thủ phủ của Hạ Silesia đã vươn lên từ đống đổ nát sau Thế chiến II và sự trục xuất người Đức, những người gọi thành phố với cái tên Breslau. Trung tâm thành phố đã đi vào lịch sử được xây dựng lại và tái định cư bởi những người Ba Lan phải rời khỏi phần lãnh thổ nay thuộc về Ukraine.

Wroclaw kỳ vọng trở thành một trung tâm chuyên biệt cho R&D. Whirlpool của Mỹ (đồ gia dụng), Balluff của Đức (cảm biến) và PPG cũng của Mỹ (sơn công nghiệp, industrial coatings) đã đặt các trung tâm R&D ở đây. Sẽ có nhiều trung tâm khác nữa khi khu Pracze của EIT+ - trung tâm nghiên cứu mới, hoành tráng của Wroclaw đi vào hoạt động. EIT+ đang nỗ lực khích lệ sự sáng tạo bằng cách thúc đẩy học viện, chính quyền địa phương và các doanh nghiệp làm việc cùng nhau. Hoạt động chủ yếu nhờ vào ngân quỹ của Liên minh châu Âu, trung tâm này chuyên về công nghệ nano và công nghệ sinh học.

‘Sau năm 1989 hầu hết các cơ sở R&D công nghiệp phải đóng cửa (perish) ở Ba Lan vì các công ty nước ngoài đến đây chỉ muốn người Ba Lan làm ra sản phẩm (theo mẫu) cho họ, chứ không cần sáng tạo mẫu mới’, Jerzy Langer, nhà vật lý và là Chủ tịch Hội đồng quản trị EIT+ nói. Poland từng có thứ hạng cao về khoa học dưới chế độ cộng sản nhưng đánh mất vị trí này khi R&D không còn được chính phủ hỗ trợ. Ông Langer tin rằng Ba Lan giờ đủ khả năng tự làm ra và sáng tạo các sản phẩm thay vì chỉ sao chép công nghệ của các công ty phương Tây và làm thầu phụ cho họ. EIT+ coi vai trò của mình là thực hiện những nghiên cứu mạo hiểm hơn cho các công ty cả trong và ngoài nước. KGHM, nhà sản xuất đồng và bạc lớn thứ hai châu Âu, đã lên kế hoạch thuê EIT+ thực hiện R&D cho mình.

Wroclaw là nơi tập trung nhiều nhất các công ty hoạt động trên internet ở Ba Lan như livechatinc.com, một hệ thống chat dành cho chăm sóc khách hàng vừa mới lên thị trường chứng khoán. Một số công ty lớn hơn ở các vùng khác của Ba Lan như Pesa – hãng sản xuất đầu máy xe lửa và Solaris – nhà sản xuất xe bus và tàu điện cũng đang hoạt động tốt nhờ chú trọng mạnh mẽ vào R&D. Nước Đức sử dụng một phần ngân quỹ của Kế hoạch Marshall để xây dựng các công ty hiện đại tầm cỡ quốc tế sau Thế chiến II, Ba Lan có lẽ cũng đang thực hiện tham vọng này với ngân sách từ Liên minh châu Âu.

Đăng Duy

The Economist

Bài trước: Vì sao chủ nhà ở Anh không có quyền sở hữu thật sự?