Margaret Thatcher và Đặng Tiểu Bình: Ai mới thực sự là nhà cải cách?
Cuộc họp giữa Margaret Thatcher và Deng Xiaoping năm 1982 tại Beijing "mù mịt" (frosty) khi hai nhà lãnh đạo bất đồng về số phận của Hong Kong. Nguồn: AP Photo/Neal Ulevich.
By Alasdair Roberts / Sơn Phạm dịch
Tháng 9, 1982, Thủ tướng Vương quốc Anh - Margaret Thatcher đến Beijing để thảo luận tương lai của Hong Kong với lãnh đạo Trung Hoa - Deng Xiaoping.
Đây không hề là cuộc gặp gỡ dễ dàng. Thủ tướng Zhao Ziyang (Triệu Tử Dương) trước đó đã tuyên bố quyết tâm của Trung Hoa trong việc đòi lại chủ quyền đối với Hong Kong, mà đã là thuộc địa của Anh trong 140 năm. Thatcher sau đó nói với báo chí rằng cuộc nói chuyện của bà với họ Đặng là thân mật. Trên thực tế, Đặng đã không giấu nổi sự tức giận.
Hai năm sau đó, hai quốc gia xích lại gần nhau (rapprochement). Vương quốc Anh hứa sẽ từ bỏ tuyên bố chủ quyền đối với Hong Kong vào năm 1997, và Trung Hoa tuyên bố sẽ duy trì nền kinh tế thị trường tự do trên lãnh thổ này trong vòng 50 năm kể từ khi chuyển giao.
Đối với bà Thatcher, đây là sự nhượng bộ quan trọng của họ Đặng. Đối với báo chí phương Tây, đây là bằng chứng hơn nữa về sự thực dụng của lãnh đạo Trung Hoa. Họ Đặng, theo báo New York Times, đã 'gạt ý thức hệ sang một bên' để đạt được thỏa thuận.
Về mặt này, họ Đặng dường như là sự đối lập (antithesis) hoàn toàn với Thatcher, người thường xuyên bị lên án như là một nhà tư tưởng và một người cấp tiến. Tuy nhiên, bà không coi đây là những lời chỉ trích. Bà ngưỡng mộ 'các lập luận phân tích rõ ràng, mạnh mẽ' của Friedrich Hayek trong việc bảo vệ tự do và thị trường tự do. Và bà say sưa trong các cuộc chiến của mình với những thành viên 'mềm mỏng' ("wets") trong chính Đảng Bảo thủ của bà; với những người theo chủ nghĩa tập thể ("collectivists") trong Đảng Lao động đối lập; và cả với những đảng viên cộng sản ("apparatchiks") đang kiểm soát các công đoàn ở Vương quốc Anh.
Nhà cải cách toàn cầu
Chính lập trường kiên định này mà bà Thatcher, người mới mất ngày 8 tháng 4 vừa qua, được nhớ đến. Với biệt danh 'Bà đầm thép' ("Iron Lady"), bà đã tư nhân hóa các doanh nghiệp nhà nước, xóa bỏ các quy tắc luật lệ và giới hạn nhà nước phúc lợi. Và ảnh hưởng của bà không chỉ giới hạn ở Vương quốc Anh. Sau cái chết của bà, tạp chí the Economist nói bà là người 'đã thay đổi thế giới'. Der Spiegel gọi bà là 'một trong những nhà cải cách quan trọng nhất của kỉ nguyên hậu chiến.'
Tuy nhiên, các sử gia tương lai có thể sẽ có quan điểm khác. Thực vậy, sự chuyển đổi toàn cầu quan trọng nhất trong kỉ nguyên bà Thatcher có lẽ là sự nổi lên của Trung Hoa, và mô hình tư bản chuyên chế riêng biệt của nước này. Và nhà lãnh đạo xứng đáng với sự chuyển đổi này là họ Đặng, chứ không phải Thatcher.
Khi họ Đặng và Thatcher lên cầm quyền năm 1978-1979, tổng sản phẩm quốc nội của Vương quốc Anh lớn hơn của Trung Hoa. Hơn 30 năm sau, GDP của Trung Hoa gần gấp 3 lần của Vương quốc Anh. Năm 1982, trong 5 cảng bận rộn nhất của thế giới, không có cảng nào của Trung Hoa, và một (Hong Kong) là nằm dưới sự kiểm soát của Vương quốc Anh. Năm 2006, ba trong số 5 cảng bận rộn nhất thế giới thuộc về Trung Hoa. (Một trong số đó - Shenzhen (Thâm Quyến) - chỉ là một cụm đô thị nhỏ khi Thatcher lên nắm quyền vào năm 1979). Vào đầu những năm 2000, lượng người di cư mỗi năm từ các vùng nông thôn Trung Hoa đến các trung tâm công nghiệp của nước này vượt xa tổng số dân Vương quốc Anh.
Mặc dù sau đó Thatcher ca ngợi 'sự chuyển hướng tư bản chủ nghĩa' ("embrace of capitalism") của Trung Hoa, bà hầu như đã không làm gì để nó xảy ra (did little to bring it about). Thatcher chỉ vừa mới bắt đầu sự nghiệp quốc hội của mình khi họ Đặng có tuyên bố nổi tiếng bảo vệ các chính sách định hướng thị trường của ông: 'Mèo trắng hay mèo đen không quan trọng, miễn là bắt được chuột' ("It does not matter if the cat is black or white, what matters is whether it gets the mouse") vào năm 1961.
Trong khi họ Đặng bị bức hại vì các khuynh hướng hữu khuynh của mình thì Thatcher mới chỉ là thành viên 'chân ướt chân ráo' (backbench) ở Quốc hội. Khi họ Đặng thâu tóm quyền lực và phát động chương trình 'Bốn hiện đại hóa' ở Trung Hoa thì bà vẫn còn là lãnh đạo phe đối lập. Lời hứa của họ Đặng về việc duy trì mô hình thị trường tự do ở Hong Kong, bị hiểu nhầm là sự nhượng bộ đối với phương Tây, thực ra chính là sự nhất quán với chính sách mà lãnh đạo Trung Hoa này theo đuổi từ nhiều năm.
Cho đến nay, trong các bài viết lịch sử liên quan, họ Đặng vấp phải một số bất lợi nhất định, ít nhất là trong ngắn hạn. Ông không phải là lãnh đạo của một quốc gia nói tiếng Anh. Ông làm việc trong một chế độ tối tăm (opaque regime). Và ông, chịu nhiều bạo tàn, hiểu được rằng không nên được coi là cấp tiến. Ông trình bày sự hiện đại hóa kinh tế như là một vấn đề kỹ thuật, chứ không phải vấn đề ý thức hệ. Và các lãnh đạo cao cấp nhất của Đảng Cộng sản đã không bao giờ được tham vấn. Cải cách chỉ là tự do kinh tế, chứ không phải tự do chính trị.
Những năm tháng của bà Thatcher chắc chắn là giai đoạn chuyển đổi toàn cầu sâu sắc. Nhưng di sản quan trọng nhất của kỉ nguyên này không phải là tầm nhìn táo bạo của bà Thatcher về chủ nghĩa tự do thị trường và chính trị. Mà đó là mô hình tư bản chuyên chế của họ Đặng. Thatcher - nhà tư tưởng giành được sự chú ý của chúng ta. Nhưng họ Đặng - nhà lãnh đạo thực dụng đã thay đổi thế giới của chúng ta một cách sâu sắc hơn.
(Alasdair Roberts là giáo sư luật và chính sách công tại Đại học Suffolk, Boston. Các sách của ông bao gồm 'Logic của Kỉ luật: Chủ nghĩa tư bản toàn cầu và sự thiết kế Chính phủ' - "The Logic of Discipline: Global Capitalism and the Architecture of Government."
Bloomberg
Bài trước: Khi di dân Trung Hoa đến từ Mexico
Tags: china
Trong chuyến thăm thứ hai năm 1982, chuyến thăm đầu tiên của một thủ tướng Anh đương quyền tới Trung Quốc, bà gặp lãnh tụ Trung Quốc Đặng Tiểu Bình và thảo luận về tương lai của Hong Kong với ông Đặng.
Giới chuyên gia nhận định rằng chủ đề Hong Kong là kinh nghiệm lớn đầu tiên của bà Thatcher với Trung Quốc. Trước khi hai bên ngồi vào bàn đàm phán về Hong Kong, nhiều người Anh kêu g̣ọi lập trường cứng rắn với Trung Quốc.
Các sử gia ghi lại rằng bà đã có thảo luận gay gắt với ông Đặng Tiểu Bình về Hong Kong.
Thế nhưng, bà Thatcher được dư luận Trung Quốc cho là nhận thức được rằng "Trung Quốc không phải là Argentina và Hong Kong không phải là Falklands".
Bà đã đi vào lịch sử như người đặt bút ký Tuyên bố chung Anh-Trung năm 1984 mở đường trao trả Hong Kong về đại lục.
Bà Thatcher chia sẻ nhiều quan điểm của người đồng nhiệm Hoa Kỳ trong các vấn đề liên quan Chiến tranh lạnh, đặc biệt chống Liên Xô.
Giới quan sát cho đó là nguyên nhân dẫn đến việc chính phủ Thatcher ủng hộ cho Khmer Đỏ, mà họ cho là đấu tranh chống lại nước Việt Nam được Moscow hậu thuẫn và là "thành trì của Liên Xô ở Đông Nam Á".
Sau khi quân đội Việt Nam tiến vào Campuchia năm 1978, Hoa Kỳ, Trung Quốc và các đồng minh đặc biệt là Anh quốc, đã hỗ trợ về nhiều mặt cho quân Khmer Đỏ từ Thái Lan.
Có thông tin, mà chính phủ Anh bác bỏ, rằng lực lượng đặc nhiệm của Anh SAS đã tổ chức các khóa huấn luyện cho quân Khmer Đỏ trên lãnh thổ Thái Lan sau khi đội quân này phải rút khỏi Campuchia nhằm chống lại chính quyền do Hà Nội lập ra.
Tuy nước Campuchia Dân chủ của chính thể Khmer Đỏ thực tế không còn tồn tại từ tháng 1/1979, Mỹ, Trung Quốc và Anh vẫn đòi phải duy trì hiện diện của nó tại Liên Hiệp Quốc sau đó.
Chính vì sự ủng hộ này, mà có ý kiến cho rằng Margaret Thatcher đã ủng hộ lập trường chống Việt Nam của lãnh đạo Trung Quốc Đặng Tiểu Bình, người đã phát xướng cuộc chiến tranh biên giới tháng 2/1979 để "dạy cho Việt Nam một bài học".
Sau cái chết của Chủ tịch Mao, Đặng quỷ quyệt và cáo già đã hạ vợ góa của Mao và bọn Bốn tên và hạ luôn cả người đã cứu mạng Đặng. Tuy chưa bao giờ tự phong lấy một chức vị thống lĩnh trong đảng, nhưng một cách không chính thức Đặng đã nắm quyền lực, và ai cũng hiểu rằng Đặng là chủ chốt thực sự điều khiển các con múa rối.
Thực vậy, Đặng Tiểu Bình chính là nhân vật quan trọng nhất ở Trung Quốc ngày nay ít ra với hai lý do. Thứ nhất, khi nguyên thủ Liên Xô Mikhail Gorbachev nhượng bộ người biểu tình và chấp thuận sự tan rã của Cộng sản Liên Xô, thì chính Đặng là người đã ra lệnh cho quân đội Trung Quốc tàn sát những người biểu tình tại quảng trường Thiên An Môn năm 1989 để bảo vệ chính phủ Cộng sản Trung Quốc tàn nhẫn và ưa chuộng trấn áp.
Một điều cũng không kém phần quan trọng khác, Đặng được tôn vinh là đã một mình thúc đẩy sự phát triển của cái nhãn chủ nghĩa tư bản con buôn được chính phủ bao cấp, là dấu hiệu đặc trưng của nền kinh tế “lợi mình, hại người” của Trung Quốc ngày nay. Cũng chính Đặng là người mở ra các đặc khu kinh tế cho người Tây phương và là người rốt cuộc đã tung ra một lực lượng nhân công khổng lồ trên thị trường thế giới được trang bị những vũ khí mạnh để phá hoại những công việc làm ăn như trợ cấp xuất cảng phi pháp và thao túng tiền tệ.
Đó là một Trung Quốc ngày nay được Mao và Đặng tạo ra, một đất nước vừa tàn nhẫn với nhân dân vừa chơi xấu với các đối tác thương mại.
"Anh không thể mang lại sự thịnh vượng bằng cách khuyến khích tính tằn tiện, không thể nâng đỡ kẻ yếu bằng cách làm suy yếu kẻ mạnh, không thể giúp những người nhỏ bằng việc chia cắt kẻ lớn, không thể giúp người làm công ăn lương bằng cách hạ bệ người trả lương, không thể nuôi dưỡng tình bằng hữu bằng cách khuyến khích lòng hận thù giai cấp, anh không thể giúp người nghèo bằng cách triệt hạ kẻ giàu.
Anh cũng không thể thiết lập nền an ninh bền vững trên số tiền đi vay, không thể thoát khỏi sự phiền muộn khi tiêu nhiều hơn số tiền anh kiếm được, không thể tạo dựng ý chí và lòng can đảm bằng cách lấy đi óc sáng kiến và tính độc lập của con người.
Cuối cùng, anh không thể mãi mãi cứu giúp mọi người bằng cách làm thay cho họ những điều mà họ có thể và lẽ ra phải tự làm lấy".
Thatcher lặng thinh nghe Miller đọc bài diễn văn. Khi kết thúc, bà cũng không nói một lời nhưng ngồi xuống lấy một tờ giấy trong túi viết vài chữ rồi đưa cho Miller. Trong đó, bà viết: "Tôi sẽ không bao giờ đi bất kỳ đâu mà không cầm theo bài phát biểu này".
~ Đặng Tiểu Bình