CUỘC ĐÀO THOÁT VĨ ĐẠI
“Cuộc đào thoát vĩ đại”: Đâu là cái gốc của đói nghèo?
bài giới thiệu sách của Nguyễn Đức Thành, shared via Tia Sáng,
Dù ở cấp độ tư duy cá nhân hay cấp độ chính sách xã hội, trong môn kinh tế học nói riêng hay khoa học xã hội nói chung, chúng ta thường mắc kẹt vào những câu hỏi tưởng chừng đơn giản nhưng có ý nghĩa lớn lao: mối quan hệ giữa sự thịnh vượng và bất bình đẳng, giữa thu nhập và sức khỏe, giữa sự thành công và lối sống (của cá nhân hay cả một dân tộc) v.v…
translated by Vũ Hoàng Linh & Sơn Phạm
Trong tác phẩm "Cuộc đào thoát vĩ đại" mang tính đúc kết sự nghiệp nghiên cứu uyên thâm bền bỉ của mình, nhà kinh tế đoạt giải Nobel (2015), Ngài Angus Stewart Deaton lần đầu tiên cung cấp một phân tích sáng rõ về các mối liên hệ nhằng nhịt giữa các vấn đề này.
Angus Deaton là nhà kinh tế gốc Scotland, mang cả quốc tịch Anh và Mỹ, dành phần lớn thời gian trong sự nghiệp học thuật của mình tại Đại học Princeton, Mỹ. Ông khởi đầu sự nghiệp với mối quan tâm sâu về kinh tế vi mô, nghiên cứu hành vi của đường cầu, và dành nhiều công sức cho việc thiết kế và phân tích các cuộc điều tra hộ gia đình.
Những khám phá về các hành vi của con người trong thực tiễn đã thúc đẩy ông đi tới các vấn đề phát triển căn bản như đói nghèo, ý tế, sức khỏe, bất bình đẳng, tăng trưởng kinh tế, v.v…. Đúng như kinh tế gia bậc thầy Robert Lucas (nhận giải Nobel Kinh tế năm 1995) từng nói, khi anh bắt đầu nghiên cứu về kinh tế phát triển, anh chẳng muốn tìm hiểu về cái gì khác nữa.
Trong cuộc phiêu lưu truy tầm câu trả lời cho những vấn đề phát triển căn bản nhất, như nguồn gốc của sự tăng trưởng, nguồn gốc của bất bình đẳng giữa các cá nhân và xã hội, Deaton đã dấn thân vào cuộc hành trình đi ngược lại toàn bộ quá trình phát triển của loài người, xuyên qua các nền văn minh và thời đại, sử dụng kiến thức liên ngành của nhiều môn khoa học.
Vì thế, tác phẩm này có hàm lượng tri thức được kết tinh và cô đọng cao độ, khiến người đọc, nhất là những người không chuyên, có thể thấy đôi chỗ mệt mỏi và choáng ngợp. Nhưng nỗ lực của bạn đọc sẽ được đền đáp xứng đáng, như bất kỳ một cuộc leo núi nào, khi bạn đứng trên đỉnh núi do mình tự chinh phục và hưởng làn gió mát trong lành tinh khiết chỉ có trên tầng cao khí quyển.
Sự vô nghĩa của thịnh vượng
Ý tưởng chính trong tác phẩm này, như Deaton chỉ ra, là nếp suy nghĩ rằng có thu nhập cao hơn sẽ mang tới sức khỏe tốt hơn, rằng xã hội thịnh vượng, giàu có hơn sẽ tự động mang lại tiến bộ nhân văn tốt hơn, chẳng hạn như một xã hội bình đẳng hơn, biết chia sẻ hơn, là một nếp suy nghĩ còn quá thô sơ.
Lối suy nghĩ này đã đưa tới một loạt chính sách phát triển gây lãng phí, và nhiều khi làm tổn thương con người và xã hội.Theo tác giả, chính tình trạng sức khỏe là yếu tố đầu tiên tạo ra sự khác biệt giữa các cá nhân về tuổi thọ, trí tuệ và khả năng làm việc, và dẫn tới sự thành công khác nhau ở mỗi cá nhân. Có rất nhiều nguyên nhân chi phối sức khỏe cá nhân, như nguồn gốc gia đình, thu nhập, tri thức, yếu tố bẩm sinh, và môi trường xã hội (yếu tố thể chế).
Điều này dẫn tới sự khác nhau (bất bình đẳng) ngày càng xa giữa con người. Sự thiết lập xã hội (thể chế) có thể nhằm duy trì sự bất bình đẳng tiếp diễn và liên tục được tái tạo, hoặc làm mềm khuynh hướng này, và qua đó tác động đến sức khỏe của mỗi cá nhân trong cộng đồng đó. Đến lượt nó, bất lợi sức khỏe của cá nhân sẽ giam hãm những người thiệt thòi hơn, kém dinh dưỡng hơn, ít tri thức hơn, trong một địa vị thấp kém hơn, được hưởng ít quyền lợi kinh tế- xã hội hơn và có một cuộc sống ngắn ngủi hơn.
Còn những người có lợi thế và may mắn hơn, tiếp tục được duy trì các đặc quyền trên tầng lớp cao hơn của xã hội. Một xã hội giàu có hơn, như Deaton chỉ ra, không nhất thiết mang lại phúc lợi đồng đều cho các thành viên của mình, và do đó, hố sâu ngăn cách giữa họ sẽ tăng lên nhanh chóng, và kết cục là xét về tổng thể, không nhất định bảo đảm sức khỏe bình quân của toàn xã hội được cải thiện.
Vì vậy, tăng trưởng kinh tế về lâu dài có thể không được duy trì. Chính những phát minh và khám phá mới trong khoa học và y tế đã giúp lan tỏa hiểu biết của con người về dinh dưỡng và điều trị bệnh tật, giúp thúc đẩy các xã hội tiên tiến cải thiện sức khỏe cho người dân của mình, và từ đó lan tỏa ra toàn nhân loại. Đây chính là cuộc Đào thoát Vĩ đại mà con người đã làm được trong hơn hai thế kỷ quá: thoát khỏi bệnh tật, yếu ớt, chết sớm và nhờ đó thoát khỏi đói nghèo.
Mỗi chương của cuốn sách này tập trung vào một chủ đề tương đối độc lập, và đem lại cho độc giả nhiều tri thức mới, đầy thú vị, qua mỗi trang sách. Chúng dẫn ta trở về thời nguyên thủy khi loài người còn săn bắt hái lượm. Vì khả năng bảo quản thức ăn kém nên con người phải chia sẻ toàn bộ thức ăn cho nhau, do dó họ có một xã hội khá quân bình và sức khỏe đồng đều. Rồi tác giả dẫn chúng ta tới xã hội nông nghiệp, một phát kiến lớn lao của nhân loại, nhưng cùng với nó là khả năng tích trữ lương thảo, vở bi kịch đầu tiên về sự bất bình đẳng giữa con người được trình diễn trên một sân khấu vĩ đại.
Tác giả cũng dẫn chúng ta hành trình qua đất nước Ấn Độ nghèo đói, đất nước Trung Quốc đang nỗ lực vươn lên, và nước Mỹ giàu có nhưng hố ngăn cách giàu nghèo ngày càng mở rộng.
Một ví dụ sinh động và gây ấn tượng mạnh, về cách mà bất bình đẳng có thể kìm hãm tăng trưởng như thế nào, được tác giả phân tích trong trường hợp Ấn Độ. Đó là sự bất bình đẳng nam nữ ở phía Bắc Ấn Độ đã kìm hãm chiều cao của người phụ nữ, do họ được đầu tư về dinh dưỡng kém hơn nhiều so nam giới. Nhưng chính những người phụ nữ đó lại trở thành những người mẹ trong tương lai, sinh ra cả bé trai lẫn gái. Vì thế, các thế hệ tiếp theo, bất kể nam hay nữ, ở Bắc Ấn Độ có thân hình ngày càng nhỏ hơn so với người Nam Ấn Độ, nơi nam-nữ bình đẳng hơn nhiều, và chiều cao của họ cùng được cải thiện theo thời gian.
Viện trợ cũng có thể "giết chết" các nước nghèo
Bởi vì mối quan hệ giữa sự thịnh vượng và bất bình đẳng kết nối với nhau qua mối liên hệ chí tử là tương quan sức khỏe của các cá nhân trong cộng đồng, thể chế trở nên một nhân tố đặc biệt quan trọng. Độc giả sẽ tìm thấy cây cầu thú vị nối cuốn sách này với tác phẩm “Vì sao các quốc gia thất bại” của hai kinh tế gia hàng đầu Daron Acemoglu và James Robinson .
Một lần nữa, thể chế giải thích vì sao, một quốc gia lại như chính nó đang là: hoặc là cùng một lúc đạt được thịnh vượng và công bằng dưới nền dân chủ, hoặc là cùng một lúc cùng quẫn trong đói nghèo và chật vật trong hố sâu phân biệt giàu-nghèo, dưới một chính quyền độc tài tham lam.
Từ đây, tác giả đi tới chương cuối cùng liên quan đến chủ đề viện trợ kinh tế. Ông cho rằng các khoản viện trợ từ các nước giàu có thực ra đa phần làm các nước nghèo tiếp tục bị giam cầm trong cùng quẫn.
Lý do là vì các nước nghèo vốn đã có một thể chế kém, một sự phân phối bất minh và lệch lạc về nguồn lực giữa các thành viên xã hội, nên khi có thêm các khoản viện trợ, các chính phủ cai trị có thêm nguồn lực để duy trì tình trạng hiện thời. Nếu không có các khoản viện trợ này, thì chính phủ phải thỏa hiệp nhiều hơn với người dân để có nguồn lực, và do đó, sẽ phải chấp nhận nhiều cải cách thể chế có lợi hơn cho người dân.
Tuy nhiên, Deaton không phủ nhận toàn bộ các nỗ lực viện trợ từ các nước giàu đến các nước nghèo. Ông cho rằng, nếu các nước giàu hỗ trợ trực tiếp để cải thiện sức khỏe người dân, đặc biệt ở những tầng lớp yếu đuối, thiệt thòi nhất, sẽ giúp giảm bất bình đẳng xã hội, giúp đất nước đó có tăng trưởng kinh tế và tiến bộ xã hội tốt hơn.
Hình ảnh quan trọng mà Deaton sử dụng trong suốt cuốn sách, về sự Đào thoát khỏi ngục tù của đói nghèo và yếu ớt, một lần nữa được lặp lại. Đó là những người đã thoát khỏi nhà ngục, luôn muốn quay lại cứu những người còn đang bị giam cầm. Nhưng cuộc Đào thoát chỉ có thể thực hiện được khi chính kẻ bị giam cầm mong muốn được thoát ra. Người đã tư do có thể tuồn cho tù nhân một miếng bánh, nhưng là để ăn mà lấy sức trèo tường ra, chứ không phải là ngồi ăn cho qua cơn đói mỗi ngày và thỏa mãn với miếng bánh miễn phí từ người bạn tốt bụng.
Tiếc thay, trong nhiều thập niên, rất ít quốc gia có thể dùng miếng bánh cứu trợ để lấy sức thoát ra khỏi đói nghèo.
Tags: partnership
Năm ngoái, giải Nobel Kinh tế được trao cho Angus Daeton, tác giả công trình nghiên cứu "Viện trợ nước ngoài có hại nhiều hơn lợi", và ông cũng là tác giả cuốn sách "Cuộc đào thoát Vĩ đại" mà chúng tôi vừa in xong và bắt đầu lên kệ ở các nhà sách trên khắp cả nước.
Tôi vui mừng khi thấy Gánh nợ công của chúng ta đã trở nên vĩ đại, và nhờ sự vĩ đại này mà chúng ta khó lòng vay thêm, và vui mừng hơn thế khi áp lực cải cách bắt đầu xuất hiện le lói, ít ra là các tập đoàn vĩ đại không có cơ hội mở rộng và nâng cao thêm khối nợ khổng lồ của mình. Nhờ Gánh nợ Vĩ đại, người dân hiểu thêm về bức tranh tuyệt đẹp của nền kinh tế, và gây sức ép thêm cho việc phản đối nx khoản đầu tư lãng phí vĩ đại, và biết đâu, nhờ vậy, những tượng đài vĩ đại trên mảnh đất này không có điều kiện được mọc thêm lên, :))
Nhưng niềm vui nhỏ bé sẽ trở nên vĩ đại nếu các bạn, giúp chúng tôi mở rộng thêm, quảng bá thêm tư tưởng của nhà kinh tế học được giải Nobel 2015 này bằng việc chi một ít xu lẻ mua cuốn sách vô cùng nhỏ bé này. :)) Và nếu không có thời gian hay điều kiện để đọc thì có thể gửi tặng những người quen của mình cũng được..
Viết trong lúc vừa ra ngân hàng TP Bank ký hợp đồng vay thêm một khoản tiền vĩ đại để tiếp tục sự nghiệp xuất bản sách vô cùng nhỏ bé, :)
Một kẻ bán sách bé nhỏ và tầm thường.
Mặc dù là một kinh tế gia, tác giả thể hiện sự uyên thâm của mình trong việc sử dụng rất nhiều tài liệu tham khảo ngoài ngành kinh tế, từ y tế công cộng, đến lịch sử, nhân chủng học...
Quyển sách có rất nhiều chương rất thú vị, tuy nhiên hai chương em thích nhất là về bất bình đẳng thu nhập ngày càng tăng ở nước Mỹ và sự thất bại nặng nề của viện trợ ODA trong cuộc chiến chống đói nghèo toàn cầu. Deaton hoàn toàn đồng quan điểm với Robert Reich (các anh chị có thể xem phim inequality for all) rằng bất bình đẳng thu nhập ở Mỹ thật sự làm nguy hại đến nền dân chủ. Và nước mỹ, không ngạc nhiên, là quốc gia có chênh lệch giàu nghèo và bất bình đẳng khủng khiếp nhất trong các nước thuộc khối nhà giàu :). Bàn về hiệu quả của ODA, ông chứng minh rằng ODA chỉ làm hại các nước được nhận mà thôi, thậm chí làm nguy hại đến thể chế tại nước sở tại, nên từ đó đặt ra câu hỏi việc viện trợ này là vì người cho muốn được thỏa mãn cái sự cho của mình hay thực sự vì quốc gia đón nhận.
Mặc dù quyển sách bàn về những vấn đề đao to búa lớn và viện dẫn rất nhiều tài liệu học thuật, tác giả sử dụng ngôn ngữ rất giản dị và dễ hiểu dành cho người đọc là công chúng không học kinh tế. Vì vậy, rất nhiều khái niệm phức tạp như PPP, chuẩn nghèo, phúc lợi, hạnh phúc được tác giả giải thích vô cùng dễ hiểu và vui nhộn :).
Có một lời khuyên nữa dành cho ai đọc sách là nên đọc bản tiếng Anh sẽ hay hơn :). Bản tiếng Việt dịch rất hay nhưng lại không học được nguyên vẹn những từ mà Deaton đã dùng. Em mua quyển sách này bằng tiếng Việt vì dịch giả là một người bạn nổi tiếng :P mà em rất ngưỡng mộ.
Mỹ là 1 quốc gia giàu và mạnh, với những tập đoàn nghìn tỉ. Nhưng còn 1 thực tế khác, khốc liệt hơn, và ít được nhắc đến, đó chính là sự đói nghèo cùng cực của 1 bộ phận không nhỏ dân số. Dĩ nhiên, nếu bạn chỉ đi du lịch vài tuần ngắn ngủi lướt qua mấy thành phố giàu có phồn thịnh của Mỹ, bạn sẽ khó thấy được điều này...
Angus Deaton, giáo sư của đại học Princeton, giải Nobel kinh tế 2015, 1 học giả hàng đầu thế giới về Xóa đói giảm nghèo toàn cầu, trong 1 bài viết trên báo NYT có tiêu đề "Nước Mỹ không thể tiếp tục né tránh vấn nạn đói nghèo cùng cực", đã đưa ra con số 5.3 triệu người Mỹ có thể được liệt vào dạng nghèo cực độ. Chuẩn nghèo thế giới là 1.9$/ngày, còn chuẩn nghèo Mỹ tính theo quy đổi tương đương (về nhu cầu) là 4$/ngày. (Link ở đây: https://www.nytimes.com/…/opinion/poverty-united-states.html)
Angus Deaton cũng đưa ra các cảnh báo đáng giật mình về tình hình sức khỏe của 1 bộ phận không nhỏ người dân Mỹ càng ngày càng tệ hại bởi nạn béo phì và nghiện ngập. Tuổi thọ của dân 1 số vùng như khu đồng bằng Mississipi và khu Appalachia được cho là còn tệ hơn ở Bangladesh và Việt Nam.
Các thống kê của UN và các tổ chức khác ước lượng có chừng 40 -46 triệu người Mỹ có mức sống không hơn người nghèo thế giới thứ 3 là mấy. Bài báo trên Guardian lại chỉ ra là có chừng 13 triệu trẻ con Mỹ (tức 1/5 số trẻ con Mỹ) sống trong các gia đình có thu nhập được liệt vào diện nghèo (https://www.theguardian.com/…/us-children-poverty-childrens… ) Nếu bạn có dịp đi nhiều hơn, về các bang miền Nam của Mỹ chẳng hạn, bạn sẽ rất dễ thấy bằng mắt thường tình trạng túng quẫn của phần đông người dân da đen. Cũng như tình hình bức bách của dân da trắng các bang Rust Belt, nơi các xưởng công nghiệp lần lượt đóng cửa hoặc di dời sang nước khác.
Mình có 1 ông thầy giỏi giang, cứ mỗi lần ăn tối với ông là lại được nghe ông lôi các chính sách lớn của chính phủ Mỹ ra phân tích và phản biện. Ông này chửi không trừ 1 ai, kể cả Obama, đặc biệt critical với việc chính phủ Mỹ giảm thuế cho nhà giàu và không chịu tăng cường trợ giúp cho các thành phần yếu thế nhất trong xã hội, khiến cho người nghèo Mỹ sống quá thê thảm. Rất rõ ràng, nhiệm vụ của những trí thức như ông là giám sát chính quyền, tham gia các phong trào xã hội để bảo vệ người yếu thế, và thúc đẩy các hướng phát triển cân bằng hơn cho quốc gia. Và thanks god là lực lượng trí thức này khá là đông, phân tích chặt chém chỉ trích chính phủ Mỹ từ báo giấy đến Twitter đều đều và hàng ngày. Nước Mỹ có chữa được các vấn đề nghiêm trọng chắc là nhờ thành phần trí thức này. Chứ không thể chờ mong sự thay đổi từ thành phần có tầm nhìn không xa hơn cái lò nướng bánh mì ngồi tự sướng hôm nay nước Mỹ đã cho ta pate fois gras để nhấm với rượu vang rồi:))
“Với tôi, việc chuyển từ Edinburgh - nơi có thời tiết ảm đạm, âm u và sầu thảm - tới một làng quê - với rừng, đồi núi, những con suối có cá hồi và bầu trời đầy nắng ấm, trong mùa hè năm 1955 - cũng là một cuộc đào thoát vĩ đại”, Deaton viết.
Những đóng góp lớn lao của Deaton, cho kinh tế học lẫn thực tiễn, khiến ông được mệnh danh là một Nghệ sĩ Đào thoát (Escape Artist).
Năm 2013 một nhóm nghiên cứu châu Âu (Nauy, Đan mạch, Nga) sử dụng số liệu thống kê từ BIS phát hiện ra rằng mỗi khi giá dầu lửa tăng thì tiền gửi vào các tài khoản cá nhân của người nước ngoài ở các safe haven (Thụy Sỹ, Singapore...) tăng lên. Nhưng điều này chỉ đúng nếu chủ tài khoản đến từ các nước chuyên chế/độc tài. Nhóm nghiên cứu kết luận một phần lợi nhuận từ khai thác dầu đã chảy vào túi các quan chức tham nhũng.
Năm 2015 họ trình bày nghiên cứu này ở WB và một nhóm kinh tế gia ở đây nảy ra ý tưởng sử dụng đúng phương pháp này đối với các khoản vay/viện trợ của WB cho các nước nghèo (cũng là một dạng cash injection như khi giá dầu tăng). Kết quả là sau mỗi đợt WB cho một nước nghèo vay thì tài khoản cá nhân của công dân các nước được viện trợ tại các safe haven cũng tăng theo. Nhóm nghiên cứu WB ước lượng khoảng 5% viện trợ bị thất thoát và chảy vào các tài khoản đó.
Bài nghiên cứu này bị một số lãnh đạo cấp cao của WB chặn lại không cho công bố. Goldberg đứng về phía các nhân viên của mình.