Đây là giọng nói

Thể loại sách phi hư cấu về các bộ phận cơ thể dường như vẫn luôn phát
triển tự nhiên như lẽ bình thường. Chúng ta có sách lịch sử tự nhiên về tim và não, da, các giác quan. Sách về ruột bán rất chạy. Dương vật có hẳn lịch sử văn hóa, còn âm đạo có hẳn kinh thánh riêng về nó. Nhưng gượm đã, có lẽ bạn không nghĩ đến, cuốn sách 300 trang viết về thanh quản đang nằm ở đâu?

Cuốn sách ấy đến rồi đây, và cuốn sách này rất đáng khen ngợi. Tác giả, cây bút của tạp chí The New Yorker có tên John Colapinto, là ca sĩ nhạc rock nghiệp dư có một khối u ở thanh quản. “This is the Voice” (tạm dịch: "Đây là giọng nói") bắt đầu bằng câu chuyện của tác giả, nhưng nhanh chóng thay đổi theo hướng bất ngờ và hấp dẫn nhưng vẫn đầy nhất quán. Chẳng hạn, tôi không hề mong đợi cuốn sách nói về: các chuyên gia dạy về diễn thuyết của quốc gia, giọng siêu trầm của Kim Kardashian, giọng nam castrato cuối cùng của Vatican, sự im lặng nói lên nhiều điều của loài thằn lằn, Alexa hay tiết lộ thú vị dựa trên dữ liệu cho thấy con người chắc chắn có thể nghe được nụ cười.

Colapinto chứng tỏ rằng thanh quản — hộp giọng nói của con người — có lẽ là phần thúc đẩy quan trọng nhất quá trình tiến hóa ban tặng cho chúng ta. Ở mức cơ bản nhất, quá trình phát âm đòi hỏi hai bộ phận: phổi và dây thanh âm. Chúng ta phải cảm ơn cá phổi vì cả hai bộ phận này. Phổi của chúng tiến hóa từ bong bóng cá – cái phao bên trong cơ thể giúp chúng chịu được độ sâu nhất định. Thành của bóng cá phổi đặc biệt rất mỏng nên oxy có thể đi xuyên qua để vào máu. Dây thanh âm tiến hóa thành như một cái van để ngăn nước không tràn vào các lá phổi nguyên thủy này. Thanh âm cá phổi tạo ra ngang với âm thanh của không khí thoát ra từ miệng quả bóng bay. “Tôi cố gắng tránh dùng từ 'đánh rắm'," Colapinto nghiêm túc nói, "nhưng tôi e rằng đó là những phát âm đầu tiên trên trái đất."

Tất nhiên, lời nói không chỉ là phát âm. Tác giả giải thích đây không chỉ là vấn đề sở hữu bộ phận cần thiết mà còn là vấn đề vị trí của bộ phận ấy. Từ khi con người tiến hóa sang dáng đứng thẳng, thanh quản bắt đầu hạ xuống — từ phía sau vòm miệng xuống cổ họng, ở đó có không gian tạo ra nhiều âm vị khác nhau. Thanh quản của người Neanderthal, giống như thanh quản của loài vật biết phát âm rất giỏi, loài tinh tinh, nằm cao hơn thanh quản của chúng ta. Colapinto chỉ ra điều này ngăn cản chúng tạo ra các nguyên âm phức tạp hơn và các tổ hợp âm thanh khiến cho ngôn ngữ khác biệt với tiếng phát âm.

Sự trưởng thành trong giọng nói của chính bạn — từ bào thai lặng thinh thở bằng nước ối trong bụng mẹ cho đến đứa trẻ bi bô trở thành người lớn biết nói — là dạng mô hình thu nhỏ của quá trình phát triển giọng nói của loài người. Trẻ sơ sinh ra đời với thanh quản nằm dính phía sau vòm miệng. Điều này giúp cho trẻ bú không ngừng nghỉ; không giống như người lớn, trẻ sơ sinh có thể nuốt và thở cùng một lúc. Cái giá phải trả cho việc hấp thụ chất dinh dưỡng hiệu quả cao như vậy là tạm thời trẻ bị hạn chế trong khả năng phát ra tiếng nói. Khi không có buồng cộng hưởng trong cổ họng, trẻ có thể nói được rất ít ngoài những từ mẹ mẹ, đa đa, ba ba. Khi trẻ chuyển sang thức ăn thô — và nguy cơ mắc nghẹn tăng lên — thanh quản bắt đầu hạ xuống vị trí an toàn và bớt phần gây hạn chế cho việc phát âm.

Một đặc điểm phát âm tiếng nói độc đáo khác của con người là: đặc điểm giới tính. Các thụ thể androgen trên thanh quản của nam giới làm cho dây thanh quản nam giới dày lên do sự tiết hormone giai đoạn tuổi dậy thì. Đó là lý do khiến giọng trầm xuống. Vì sao có điểm tiến hóa này? Bởi vì giọng nói trầm hơn khiến chủ nhân giọng nói có vẻ to lớn và đáng sợ hơn, do đó tạo lợi thế cho những con người thuở sơ khai giống đực cạnh tranh khi tìm bạn tình. Colapinto liên kết điểm này với lối phát biểu đặc trưng của Donald Trump. “Đối với người như ông Trump, mong muốn mãnh liệt với nhu cầu thống trị và trở thành cá thể bá chủ trong mọi hoàn cảnh, có vẻ như… ông ấy có trực giác tập trung khum tròn và đẩy môi ra để hạ thấp âm độ một chút.” Ở thái cực ngược lại, chúng ta có Michael Jackson và những người “rối loạn giọng nói tuổi dậy thì,” họ vô thức kéo thanh quản lên cao hơn và giảm kích thước buồng cộng hưởng khiến họ có giọng phát âm luôn có vẻ nghe như trẻ con.

Một cuốn sách về giọng nói và lời nói chắc hẳn phải nhắc đến lĩnh vực học thuật về ngôn ngữ học. Làm sao một đứa trẻ mới biết đi lại nhanh chóng và dễ dàng ghép những nguyên âm mới lạ với nhau thành những câu có ý nghĩa và đúng ngữ pháp? Nguồn gốc của ngôn ngữ loài người vẫn luôn được tranh luận sôi nổi đến mức có lúc Hiệp hội Ngữ văn London và nhiều nơi khác cấm các bài viết về đề tài này — cuộc kiểm duyệt kéo dài tận 30 năm — và Colapinto có thể sẽ nhận thấy chút áp lực còn sót lại. Tác giả bác bỏ lý thuyết của Chomsky về một “cơ quan ngôn ngữ” trong não bộ và thay vào đó tiếp thu quan điểm của Darwin nhấn mạnh vào ngữ điệu phát âm — quan điểm cho rằng giai điệu và nhịp điệu của lời nói là những gì đưa chúng ta đến với ngôn ngữ.

Thai nhi không thể hiểu lời nói của mẹ từ trong bụng mẹ (và chúng ta biết điều này bởi vì các nhà khoa học -- Chúa phù hộ cho họ -- đã gắn những chiếc micro nhỏ không thấm nước vào đó), nhưng chúng có thể nghe thấy ngữ điệu: biến giọng, trọng âm, sự lên xuống giọng và ngừng nghỉ của một câu nói. Colapinto chia sẻ nghiên cứu cho rằng chúng ta ra khỏi bụng mẹ với một bộ khung về ngôn ngữ đã được hình thành. “Những đứa trẻ hai ngày tuổi người Pháp khóc theo một đường biên cao độ hướng lên, phản ánh mô hình phát âm du dương của tiếng Pháp giao tiếp; trẻ sơ sinh Đức khóc theo vòng cung hướng xuống điển hình cho ngữ điệu của ngôn ngữ này."

Cùng với ngữ điệu, khả năng tiếp thu ngôn ngữ phụ thuộc vào các câu đơn giản và cách người chăm sóc trẻ nhấn giọng theo kiểu cường điệu khi phát âm và đáp lời trẻ. Khi em bé phát âm đúng, người chăm sóc sẽ đáp lại rất nhiệt tình và lặp đi lặp lại, khắc sâu vào não bộ các nguyên tắc cơ bản về lời nói và ngữ pháp. Cửa sổ dễ dàng tiếp thu ngôn ngữ mở ra trong thời gian ngắn và một khi đóng lại, gần như không thể mở ra được nữa. Trong một số ít trường hợp trẻ em chịu bạo hành bị tước đi mọi tiếp xúc với giọng nói, các nỗ lực dạy trẻ nói sau này đều thất bại.

Đối với người bình thường chúng ta, cửa sổ đóng lại là cái cớ cho những nỗ lực thất bại trong việc học thông thạo ngôn ngữ mới và giải thích lý do vì sao việc thay đổi âm giọng rất khó. Các trường nội trú danh giá ở Anh từ lâu đã dạy lối nói chuyện bằng "tiếng Anh chuẩn" — hay R.P., viết tắt của "received pronunciation" (tạm dịch: cách phát âm nhận được của tiếng Anh). R.P. là âm giọng của tầng lớp thượng lưu và có tính bắt buộc đối với tất cả phát thanh viên của BBC. Trong một nỗ lực nhằm xóa bỏ thái độ kỳ thị với người không nói giọng R.P., Thomas Sheridan, gốc là chuyên gia về thuật nói chuyện cấp quốc gia của Anh, từng kêu gọi tất cả công dân học theo kiểu giọng ấy. Hầu hết người dân không thể hoặc không muốn, và kết quả thay vì che giấu được khác biệt giai cấp, nó càng gắn chặt người dân vào hệ thống phân cấp mang tính trịch thượng. Chỉ nhờ vào nhóm nhạc The Beatles, Monty Python và chuỗi chiến thắng của Đảng Lao động, R.P. — chẳng mấy chốc — trở thành thứ để người ta chế giễu thay vì mong muốn có được.

Trong nửa sau cuốn sách không kém phần thú vị và chứa nhiều thông tin, Colapinto đi sâu vào lĩnh vực mang tính tranh cãi về giới tính, tính dục, chủng tộc và chính trị. Tác giả viết về giọng nói độc đáo và chuyển đổi giọng ở phụ nữ, người đồng tính nam, người da đen, người chuyển giới nam và nữ (những người thiếu thụ thể androgen khiến cho quá trình chuyển đổi giọng nói của họ trở nên phức tạp). Phần này có thể dễ dàng gặp phải sơ suất, nhưng theo tôi đọc thấy, những quan sát của Colapinto mang tính hiểu biết và tôn trọng.

Winston Churchill chắc chắn được nhắc đến. Hitler cũng vậy. Tuy không xuất hiện rõ ràng như những nhân vật trên, chúng ta còn được gặp James Ogilvie, chuyên gia dạy nghệ thuật nói, người dẫn đầu cơn sốt toàn quốc với các bài giảng mang phong cách vườn Lyceum thời Hy Lạp cổ đại về văn học nghệ thuật hồi đầu những năm 1800. Ogilvie bước lên bục trong tấm áo choàng lớn, diễn thuyết trong ba giờ theo phong cách hùng biện trang trọng kiểu Cicero, về sau phong cách này được các thượng nghị sĩ và nguyên thủ quốc gia học theo.

Liệu sự chú ý thời hiện đại có bị thu hẹp đến mức chúng ta chỉ thích nghe các mẩu âm thanh ngắn hơn hay không? Colapinto không cho là vậy. Tác giả chỉ ra sự phổ biến của podcast và audiobook và chứng tỏ chúng ta có bản năng bị thu hút và thấy xúc động bởi giọng nói của con người. Tác giả có lẽ không nói quá khi cho rằng linh hồn, theo một nghĩa nào đó, nằm trong thanh quản.

Bài trước: Chia rẽ