Chuyến tham quan lịch sử chữ viết từ loại chữ viết này sang chữ viết khác

A Tour of Writing’s History Bounces From Script to Script

Chuyến tham quan lịch sử chữ viết từ loại chữ viết này sang chữ viết khác

For the past 5,000 years, we’ve been leaving each other text messages, but we don’t always know how to read them.

Suốt năm ngàn năm qua chúng ta vẫn để lại cho nhau những thông điệp bằng văn tự nhưng không phải lúc nào chúng ta cũng biết cách đọc những thông điệp đó.

It’s hard enough to reconstruct forgotten languages, but infinitely harder when you know neither the words nor the signs in which the words were recorded.

Phục hồi được những ngôn ngữ đã bị lãng quên là việc rất gian nan, nhưng còn vô vàn gian nan hơn khi ta chẳng biết từ ngữ cũng như các kí tự ghi lại các từ đó.

Even today, despite advances in artificial intelligence, there are plenty of undeciphered scripts, from India to Europe, tantalizing us with their ancient wisdom.

Thậm chí ngày nay, bất chấp những tiến bộ về trí tuệ nhân tạo, vẫn có vô khối loại chữ viết chưa được giải mã, từ Ấn Độ đến châu Âu, kích thích khơi gợi ta bằng sự uyên thâm cổ xưa của chúng.

(Of course they could just be old shopping lists, but that would be interesting, too.)

(Dĩ nhiên có thể chúng chỉ là những danh sách mua sắm ngày xưa, nhưng thế cũng thú chứ.)

Silvia Ferrara, a professor at the University of Bologna, has devoted her life to reading these unreadable messages.

Silvia Ferrara, giáo sư tại Đại học Bologna, đã dành cuộc đời mình để đọc những thông điệp không thể đọc được này.

Her area of specialization is early Aegean inscriptions, found in Greece and on the islands of Cyprus and Crete.

Lĩnh vực chuyên môn của chị là những văn tự khắc trên đá của các đảo Aegaeus* thời sơ khai, được tìm thấy ở Hy Lạp và trên các đảo Cyprus và Crete.

Crete is home to two undeciphered scripts, Cretan Hieroglyphic and Linear A, as well as a mysteriously inscribed disk.

Crete là nơi tìm thấy hai loại chữ viết chưa được giải mã, Cretan Hieroglyphic (Chữ tượng hình của người Crete) và Linear A [hệ thống chữ viết của ngôn ngữ Minos** (đảo Crete) từ năm 1800 đến năm 1450 TCN], cũng như một chiếc đĩa [đất nung] được khắc những ký tự bí ẩn.

In all three cases, we know neither the language nor the writing.

Trong cả ba trường hợp, ta không biết cả ngôn ngữ cũng như chữ viết đó.

One method of cracking these codes involves cats.

Một phương pháp phá giải những mật mã này liên quan đến những con mèo.

Both scripts use stylized images of the animal “as if sketched by Walt Disney,” Ferrara wryly observes.

Cả hai loại chữ viết đều sử dụng hình ảnh cách điệu hóa của loài vật đó “như thể phác thảo của Walt Disney vậy”, Ferrara hóm hỉnh nhận xét.

At first, the cats were taken for mere decoration.

Thoạt đầu, người ta tưởng những con mèo đó chỉ là vật trang trí đơn thuần.

Enter Alice Kober, a chain-smoking researcher working at Brooklyn College, who starting in the late 1940s helped to decipher a related script, called Linear B, filing her diagrammed note cards in empty Lucky Strike cartons.

Alice Kober là một nhà nghiên cứu thói quen hút thuốc lá liên miên làm việc tại Đại học Brooklyn, từ cuối những năm 1940 bà đã giúp giải mã một loại chữ viết liên quan được gọi là Linear B [hệ thống chữ viết của ngôn ngữ Mycenae từ khoảng năm 1400 TCN, tiếp nối Linear A], bằng cách sắp đặt những thẻ ghi chú được hiển thị dưới dạng biểu đồ của bà vào những chiếc vỏ tút thuốc lá Lucky Strike bằng bìa cứng.

The cats, it turned out, also featured in that script, though in a slimmed-down, stylized form.

Hóa ra, những con mèo ấy cũng hiện diện trong loại chữ viết đó, tuy ở dạng mảnh mai hơn, được cách điệu hóa.

Thanks to Kober, we know exactly what these Cretan cats say: meow.

Nhờ Kober, ta mới biết chính xác những gì những con mèo Crete này nói: meo. Hay đúng hơn: ma.

Or rather: ma.

(Apparently, cats say the same thing in all languages, while roosters crow in wildly different idioms.)

 (Có vẻ như mèo kêu hệt như nhau trong mọi ngôn ngữ, trong khi gà trống gáy bằng những đặc ngữ khác xa nhau).

Decryption is made doubly difficult by the cultural assumptions decoders bring to their task, as in the case of the quipu knots devised by the Inca.

Việc giải mã thành ra khó gấp đôi bởi những giả định văn hóa mà những người giải mã đưa vào nhiệm vụ của họ, như trong trường hợp các nút quipu do người Inca phát minh ra.

Some specialists still consider these series of knots made in cotton strings as mere mnemonic devices, like rosary beads, but Ferrara explains that they are a three-dimensional system of communication, and compares them to the tactile arrangements of buttons on your washing machine.

Một số chuyên gia vẫn coi những chuỗi nút thắt bằng sợi cotton này chỉ là công cụ giúp ghi nhớ, giống như chuỗi tràng hạt, nhưng Ferrara giải thích rằng chúng là một hệ thống liên lạc ba chiều và so sánh chúng với cách sắp xếp các nút sờ thấy được trên máy giặt của bạn.

They don’t represent sounds, but you know how to use them.

Chúng không phải âm thanh, nhưng bạn biết cách sử dụng chúng.

Another impediment has been the alphabet, which, in the world of writing, is the 800-pound gorilla.

Một chướng ngại vật khác cho đến nay là bảng chữ cái (alphabet), mà trong thế giới chữ viết, chướng ngại vật này chình ình như con khỉ đột nặng 363kg.

Or, in Ferrara’s words, the Maserati.

Hay, theo cách nói của Ferrara, nó là chiếc xe Maserati.

While other systems rattled along with hundreds or even thousands of signs, the alphabet, developed by Phoenician traders and Greek merchants, streamlined writing down to two dozen and pulled ahead.

Trong khi các hệ thống chữ viết khác chạy lọc cà lọc cọc với hàng trăm hoặc thậm chí hàng ngàn kí tự, thì bảng chữ cái, do các thương nhân Phoenicia và Hy Lạp phát triển, đã hợp lý hóa chữ viết xuống còn hai tá, và nó vượt lên trước [các hệ thống chữ viết khác].

The success of the alphabet got into the heads of those trying to decode Mayan signs, which they kept trying to read as an alphabet.

Sự thành công của bảng chữ cái đã nảy ra trong óc những người đang cố gắng giải mã các kí tự của người Maya, những kí tự mà họ cứ cố gắng đọc như một bảng chữ cái.

It took researchers until the 1970s to realize that Mayan inscriptions, which look like ornamental heads, form an elaborate system involving hundreds of signs.

Phải đến tận những năm 1970, các nhà nghiên cứu đó mới nhận ra rằng những câu khắc trên đá của người Maya, trông như hình những cái đầu để trang trí, tạo thành một hệ thống tinh vi phức tạp gồm hàng trăm kí tự.

We shouldn’t think of such scripts as inferior, Ferrara points out.

Ferrara lưu ý chúng ta đừng coi những loại chữ viết như vậy là thấp kém.

No writing system is good or bad in itself but works as long as enough people use it.

Chẳng có hệ thống chữ viết nào là tốt hay xấu, mà nó hữu dụng miễn là có đủ người sử dụng nó.

Witness China, which has resisted the Maserati and has proudly held onto its own much more complicated writing system, the oldest in continuous use.

Hãy xem Trung Quốc, quốc gia đã chống lại chiếc xe Maserati đó và tự hào duy trì hệ thống chữ viết phức tạp hơn nhiều của nó, là hệ thống chữ viết lâu đời nhất vẫn được sử dụng liên tục.

The title of Ferrara’s book, “The Greatest Invention,” might sound bombastic, but the book isn’t. One reason is Ferrara’s conversational style, rendered into lively English by Todd Portnowitz.

Tựa đề cuốn sách của Ferrara – “The Greatest Invention” (“Phát minh vĩ đại nhất”) –  có lẽ nghe có vẻ khoa trương, nhưng cuốn sách thì không. Một nguyên nhân là văn phong trò chuyện của Ferrara, được Todd Portnowitz chuyển ngữ sang tiếng Anh một cách sống động.

Ferrara says she wrote the book the way she talks to friends over dinner, and that’s exactly how it reads.

Ferrara cho biết chị đã viết cuốn sách theo kiểu chị nói chuyện với bạn bè trong bữa tối và cuốn sách đó đọc nghe y hệt những cuộc trò chuyện.

Instead of telling a chronological history of writing, she moves freely from script to script, island to island.

Thay vì kể lại lịch sử chữ viết theo trình tự thời gian, chị di chuyển tự do từ loại chữ viết này sang loại chữ viết khác, từ hòn đảo này sang hòn đảo khác.

It can be a bit dizzying but also great fun, and she is constantly by our side, prodding us with questions, offering speculations, reporting on exciting discoveries (and on annoying colleagues: Please don’t email her with your theories about ancient scripts).

Kiểu ấy có thể gây chóng mặt nhưng cũng rất thú vị, và chị thường xuyên ở bên chúng ta, gợi ra những câu hỏi cho chúng ta, đưa ra những suy đoán, thuật lại những khám phá lý thú (và với những đồng nghiệp rầy rà: Xin đừng email cho chị những lý thuyết của bạn về chữ viết cổ).

Ferrara also lets us in on engaging discussions with collaborators.

Ferrara cũng cho phép chúng ta tham gia vào những cuộc thảo luận thú vị với các cộng tác viên.

Her project was funded by the European Union, which has been supporting research in the humanities on a scale unthinkable in the United States, where scholars mostly labor on their own.

Tài trợ cho dự án của chị là Liên minh Châu Âu, liên minh này đã và đang hỗ trợ nghiên cứu về ngành nhân văn trên quy mô không thể hình dung được ở Mỹ, nơi các học giả chủ yếu phải tự thân vận động.

The time of these lone thinkers, Ferrara says, is over, and her book doubles as a manifesto for collaborative research.

Đã qua cái thời của những nhà tư tưởng đơn độc này, Ferrara nói vậy, và cuốn sách của chị kiêm thêm một vai trò nữa là tuyên ngôn cho sự hợp tác nghiên cứu.

In the course of island hopping and making forays into her own research, Ferrara develops a bold argument.

Trong lúc nhảy từ hòn đảo này sang hòn đảo khác và đột nhập vào nghiên cứu của chính mình, Ferrara đã phát triển một lập luận táo bạo.

The standard history of writing has long held that the first real script was invented by Mesopotamian clerks.

Lịch sử thông thường về chữ viết từ lâu vẫn cho rằng chữ viết có thật đầu tiên được các thư lại vùng Lưỡng Hà sáng chế ra.

(Imagine them keeping track of goods with the use of stylized images.)

(Hãy hình dung họ theo dõi hàng hóa bằng cách sử dụng những hình ảnh được cách điệu hóa.)

One day, one of the clerks might have noticed that the image representing, say, cane — gi — could do double duty by also representing the verb “to reimburse,” which in Sumerian sounds the same.

Một ngày nọ, một trong những viên thư lại đó có lẽ đã nhận ra rằng sự biểu trưng bằng hình tượng, chẳng hạn cây gậy –  gi – có thể thực hiện chức năng kép bằng cách miêu tả cả động từ “bồi hoàn” mà trong ngôn ngữ Sumer là đồng âm.

Such realizations gave birth to hundreds of signs that represented enough syllables to capture an entire language.

Những sự nhận ra như vậy đã sinh ra hàng trăm kí tự biểu trưng cho đủ âm tiết để bao trọn một ngôn ngữ.

Writing allowed Mesopotamian city-states to project power deep into the hinterland and to administer the first territorial empire.

Chữ viết cho phép các thành bang vùng Lưỡng Hà phóng chiếu quyền lực vào sâu trong nội địa và cai trị đế chế đầu tiên trong lãnh thổ.

For Ferrara, this story is true enough, but it has crowded out alternatives that are less about imperial bureaucrats making paperwork (or rather, since paper hadn’t been invented yet, clay work).

Với Ferrara, câu chuyện này khá chân xác, nhưng nó đã đẩy ra ngoài những câu chuyện khác mà hầu như không nói về đám quan chức triều đình làm công việc giấy tờ (hay nói đúng hơn, vì lúc bấy giờ giấy chưa được phát minh ra, là làm công việc đất sét***).

Consider, for example, Lady Hao, one of 64 wives of Wu Ding, the ancient Chinese king.

Thí dụ, hãy xem trường hợp Vương hậu Phụ Hảo, một trong 64 hoàng hậu phi tần của vua Vũ Đinh, vị vua cổ đại của Trung Quốc.

Undaunted by the competition, she became a military commander, in charge of 13,000 soldiers.

Ngoan cường tranh đấu, bà đã trở thành một vị tướng quân, thống lĩnh 13.000 binh lính.

But her true power came from her job as the king’s fortune-teller.

Nhưng quyền lực thực sự của bà là nhờ làm việc bốc phệ (bói toán) cho nhà vua.

In ancient China, fortunes were told by manipulating inscriptions on turtle shells, and from such manipulations writing was born.

Ở Trung Quốc thời cổ đại, vận mệnh được đoán bằng cách chiết giải những chữ trên mai rùa, và từ việc chiết giải đó mà chữ viết đã ra đời.

It would later be taken up by bureaucrats, who would ultimately invent paper, but writing’s origins lie in imagination, creativity and meaning-making.

Sau đó, nó được tiếp nối bởi những viên quan, những người mà rốt cuộc sẽ phát minh ra giấy, nhưng nguồn gốc của chữ viết nằm ở trí tưởng tượng, óc sáng tạo và quá trình hình thành ý nghĩa.

Lady Hao understood the power of culture.

Vương hậu Phụ Hảo đã hiểu được sức mạnh của văn hóa.

Other examples of creative invention take us to Easter Island, where inhabitants may have developed writing in complete isolation from the rest of the world, and to the mysterious Voynich Manuscript, written in an unknown and so-far-undecipherable script in Renaissance Europe.

Các ví dụ khác về sự phát minh đầy sáng tạo đưa chúng ta đến Đảo Phục sinh (Easter Island), nơi cư dân có thể đã phát triển chữ viết hoàn toàn tách biệt với phần còn lại của thế giới, và đến với Bản viết tay Voynich bí ẩn, được viết bằng một loại chữ viết lạ lùng từ thời Phục hưng ở châu Âu mà cho đến nay vẫn chưa thể giải mã được.

Was it the work of a loner trying to be difficult?

Đó có phải là tác phẩm của một người đơn độc cố gắng làm một kẻ khó tính không?

Does it hide something spectacular?

Nó có ẩn chứa điều gì kì thú không?

Some of Ferrara’s most far-reaching ideas stem from her collaboration with scientists, including the claim that writing literally changes the brains of those who learn it.

Một số trong những ý tưởng có ảnh hưởng sâu rộng nhất của Ferrara bắt nguồn từ sự hợp tác của chị với các nhà khoa học, bao gồm tuyên bố rằng chữ viết quả thật thay đổi đầu óc của những người học nó.

Perhaps this is what makes it so hard for the literate to appreciate oral traditions.

Có lẽ đây là điều khiến người biết chữ khó có thể đánh giá cao những tín ngưỡng phong tục được truyền khẩu.

I would have liked to hear more about the fraught moments when writers have met non-writers and taken down their stories, as happened in countless colonial encounters.

Tôi những muốn nghe thêm về khoảnh khắc căng thẳng khi những người-viết gặp gỡ những người-không-viết và sỉ vả những câu chuyện của họ, như đã xảy ra trong vô số cuộc đụng độ văn hóa.

Ferrara describes the intriguing case of the Cherokee script, invented in the early 19th century to counter alphabet-bearing settlers, but she does not say much about those who refuse writing altogether.

Ferrara miêu tả trường hợp thú vị về chữ viết Cherokee, được phát minh vào đầu thế kỷ 19 để phản đối những người đến định cư sử dụng bảng chữ cái, nhưng chị lại chẳng nói gì nhiều về những người hoàn toàn khước từ việc viết.

As with any tool, people have done terrible things with, and in the name of, writing.

Cũng như bằng bất kỳ công cụ nào, con người đã làm những điều khủng khiếp với, và nhân danh, chữ viết.

Grappling with the arrogance of those who write is especially important in the internet era, which has produced more writing than all earlier ones combined.

Tranh đấu với sự cao ngạo của những người viết là đặc biệt quan trọng trong thời đại internet, thời đại đã sản sinh ra nhiều văn bản hơn tất cả những văn bản trước đó gộp lại.

At the same time, speech and oral storytelling have adapted — hence the recent rise of podcasts and audiobooks, along with a renewed appreciation for oral traditions.

Đồng thời, lời nói và kể chuyện miệng đã thích nghi – do đó podcasts (tệp tin dạng âm thanh) và audiobooks (sách dạng âm thanh) gần đây đang nổi lên, cùng với sự biết thưởng thức được phục hồi đối với những phong tục tín ngưỡng truyền miệng.

At one point, Ferrara wonders whether we’ll all be using Chinese characters before long.

Đã có lúc Ferrara băn khoăn tự hỏi liệu tất cả chúng ta có sẽ sắp dùng chữ Trung Quốc không.

Or perhaps emojis.

Hoặc có lẽ là các biểu tượng cảm xúc.

In any case, we seem to be going back to image-based signs.

Bất luận thế nào, chúng ta dường như đang quay lại với những kí hiệu bằng hình ảnh.

One thing is certain:

Một điều chắc chắn là:

The writing of the future will involve cats.

Chữ viết của thời tương lai sẽ liên quan đến những con mèo.

After sidling into three ancient scripts and Disney’s Hollywood, they managed to take over the internet in no time.

Sau khi rón rén đi vào ba loại chữ viết cổ và Hollywood của Disney, chúng đã tìm được cách chiếm lĩnh được Internet ngay lập tức.

Reader, they will be waiting for us with their enigmatic, Cretan smiles, saying: meow. 😼

Hỡi người đọc, chúng sẽ đợi chúng ta với nụ cười bí ẩn kiểu Crete, và kêu: meo. 😼